Izborni sistem u Crnoj Gori: Lokalne teme u sjenci državnih

Izborni sistemi su specifičnost svake države, ali kada je riječ o Crnoj Gori lokalni izbori su izrazito složeno pitanje. Nejedinstven sistem lokalnih izbora u Crnoj Gori u kombinaciji s osnivanjem novih opština i stranaka izlaže birače pritisku da glasaju pod pritiskom problema s državnog nivoa, što ne odražava interese građana.

Ove godine su birači u Crnoj Gori glasali u Budvi i Gusinju, 29. septembra su vanredni izbori u Podgorici, nakon toga slijedi Kotor, a sredinom narednog mjeseca su ponovni izbori u Budvi. Također, gotovo cijela naredna godina će biti ispunjena lokalnim izborima, a izgledni su i vanredni izbori u pojedinim opštinama.

Ključno pitanje ovakvog izbornog sistema jest njegova funkcionalnost u kontekstu upravljanja lokalnom zajednicom koja je najbliža građanima.

“Sistem lokalnih izbora u Crnoj Gori je već godinama spreman za ozbiljnu reformu kao i, uostalom, cio izborni sistem na državnom nivou. Sistem lokalnih izbora sada dijeli sudbinu državnih i moguća reforma može doći samo kroz rad skupštinskog Odbora za izbornu reformu”, kaže Marija Popović Kalezić iz Centra za građanske slobode (CEGAS).

Centar je 2022. godine izradio studiju “Lokalni izbori u Crnoj Gori – prijedlozi za unapređenje” gdje su analizirali nedostatak izbornog sistema u cjelini i dali konkretne prijedloge.

“Naš prijedlog je da se Zakon o lokalnim izborima izdvoji iz Zakona o izboru odbornika i poslanika; da svi izbori na lokalnom nivou budu u jednom danu; i, naravno, najkompleksniji ali i najvažniji zahtjev je da se otvore izborne liste na lokalnom nivou, sa mogućnošću individualne kandidature pod zakonom propisanim uslovima. Cilj nam je da kroz reformu izbornog sistema na lokalnom nivou damo podsticaj razvoju neposredne demokratije, ali i jačanju kapaciteta lokalnih zajednica i jedinica lokalne samouprave”, ističe Popović.

Kome više odgovara ovakav sistem

Stranke svoj odnos prema načinu organizacije lokalnih izbora mijenja u odnosu na to da li su u opoziciji ili na vlasti.

“Trenutna situacija otvara prostor za političku trgovinu. Naravno, uvijek više odgovara subjektima koji su na vlasti. Izbori koji ne mogu da budu deblokirajući mehanizam za nesmetano funkcionisanje lokalnih samouprava su zreli za ozbiljnu reformu. Osim izbora u jednom danu na lokalnom nivou, potrebno je preispitati izborni sistem na lokalnom nivou i otvoriti liste, ohrabriti izgradnju i jačanje komunikacije između odbornika i građana i građanki. Istraživanja su nam govorila da je ta komunikacija sada na izuzetno niskom nivou”, smatra Popović.

Crna Gora ima niz otvorenih društvenih i političkih izazova tako da je pitanje kada će sazreti vrijeme za reformu izbornog sistema.

“Duži niz godina ne postoji politička volja da se pristupi reformi izbornog zakonodavstva. Ako se nešto i promijeni, to se dešava pod ogromnim pritiskom javnosti i uz minimalne intervencije. U slučaju jakog pritiska civilnog društva možda bi parlamentarne partije izvršile određeni, ne veliki, broj izmjena izbornog zakonodavstva. Mislim da bi mogli doći do norme koja bi propisala obavezu održavanja lokalnih izbora u jednom danu. Međutim i to je nedovoljno ako ne dođe do značajnijih intervencija na sam izborni sistem. Držim da bi otvorene liste na lokalnom nivou mogle biti putokaz i za državni nivo kasnije. Građani i građanke bi dobili šansu da na lokalnom nivou sagledaju i dobre, ali i loše strane izbornog sistema sa otvorenim listama i da se kroz praksu dođe do optimalnog rješenja u cijelosti”, pojašnjava Popović.

Ljubo Filipović, politički analitičar i kolumnista CdM-a, smatra da ovakav sistem lokalnih izbora, ipak, pogoduje i poziciji i opoziciji.

“Partitokratski sistem u Crnoj Gori ubira mnoge benefite od stanja konstantne kampanje. Trenira se partijska disciplina, podržava se likvidnost partijskih finansija. Sa druge strane, javni prostor se kontaminira i društvo dolazi u stanje zasićenosti politikom. To je jako rizično po demokratske procese u zemlji”, kaže Filipović.

Lokalni izbori povezani s vlasti i odnosima među strankama

Izbori u svakoj crnogorskoj opštini su, na neki način, povezani s vlasti na državnom nivou i odnosima među strankama. Već mjesecima izbori u Podgorici su vruća politička tema jer se prvi put suočavaju premijerova i predsjednikova stranka.

“Ovi izbori mogu osnažiti državnu vlast, ukoliko vladajuća većina ne bude trebala nikoga da formira vlast. To će dati impuls koheziji i stabilnosti parlamentarne većine. Ukoliko dođe do neuspjeha premijerove stranke, to može otvoriti mnoga pitanja unutar njegove partije, ali i same vlasti. Izborni rezultati su ovoga puta jako nepredvidivi i bukvalno su svi scenariji mogući”, ističe Filipović.

U Crnoj Gori kao i u Srbiji, za razliku od Bosne i Hercegovine i Hrvatske, izborne liste su zatvorene.

Politički analitičar Stefan Dukić smatra da bi uvođenje otvorenih lista, u početku, dovelo do širenja ponude, do promjene kampanje, posebno imajući u vidu da je Crna Gora malo društvo, u kojem se ljudi poznaju te u kojoj bi takav vid predizbornog procesa doveo do većeg interesovanja i participacije.

“Pitanje je kako bi to kasnije funkcionisalo, da li bi tako izabrani poslanici bili svjesni toga da su izabrani direktnije, da odgovaraju biračima koji su ih zaokružili a ne partijskom ‘šefu’. Imajući u vidu dosadašnju partijsku praksu i disciplinu, mora ostati bojazan tog tipa. Zato sam mišljenja da su otvorene liste dobro međurješenje, a da cilj reformi izbornog zakona u Crnoj Gori treba da bude prelazak na kombinovani sistem i omogućavanje individualnih kandidatura”, ocjenjuje Dukić.

Bez obzira na mnoge nedostatke sadašnjeg izbornog sistema, on ipak funkcioniše već 18 godina, ali mandat zastupnika u Skupštini Crne Gore, odnosno vlade i ministara, u stalnoj je interakciji sa izborima na lokalnom nivou.

“Ovakav sistem je mnogo problematičan iz jednog prostog razloga što mi gotovo čitav puni mandat jedne vlade i jednog saziva Skupštine provodimo u predizbornim kampanjama. Imali smo vanredne parlamentarne izbore u junu prošle godine, nakon čega je uslijedio niz izbora – Budva, Gusinje, Podgorica, Kotor, opet Budva, pa Berane, Nikšić, Herceg-Novi, Petnjica, Mojkovac… Sve su to različiti termini i konstantno smo u predizbornim kampanjama i dižu se tenzije. U tom smislu smatram da ovakav sistem nije dobar i da bi organizacija svih lokalnih izbora u jednom danu bilo najbolje rješenje za Crnu Goru. To je praksa koju odavno primjenjuju sve uređene i razvijene demokratije svijeta”, smatra Nikola Zirojević, poslanik Socijaldemokrata (SD).

Presudni izbori u Podgorici

Smatra da ovakav nejedinstven sistem izbora uvijek više odgovara vlasti zbog toga što postoje iscjepkani izbori u različitim terminima, pa vlast može fokusirati sve svoje resurse na njih.

“Tako se dešava da se praktično svi funkcioneri državne vlasti – od ministra preko generalnih i državnih sekretara, direktora, poslanika sjate u opštinu u kojoj se održavaju izbori. Na taj način dodatno se zloupotrebljava institucionalna prednost koju po prirodi stvari u Crnoj Gori i na Balkanu ima vlast”, pojašnjava Zirojević.

Vjeruje i da će od izbora u Podgorici dosta toga zavisti.

“Ukoliko partije aktuelne parlamentarne većine ostvare takav rezultat da mogu biti vlast u glavnom gradu, mislim da će to dodatno učvrstiti većinu u Skupštini i da je izvjesno da će trajati do kraja mandata. Ukoliko partije opozicije ostvare većinu u Podgorici, čemu se nadam, a što je izvjesno na osnovu informacija s terena kojim raspolažem, onda postoji velika mogućnost da to poremeti odnose u parlamentarnoj većini”, dodaje Zirojević i nada se da će pobjeda opozicije na izborima u Podgorici dovesti do skraćenja ove vlade i izbora nove građanske, proevropske vlade koja će ne samo deklarativno nego i suštinski voditi Crnu Goru prema članstvu u EU.

Nedavni izbori u Gusinju su pokazali da stranke koje se nalaze na suprotnim stranama u Skupštini na lokalnom nivou mogu usaglasiti stavove i zajedno nastupiti. Naredni lokalni izbori će pokazati da li će biti još takvih izuzetaka.