Kako je imperijalizam oblikovao svijet pod izgovorom ‘civilizacijske misije’

Nakon smrti dugogodišnjeg britanskog monarha, kraljice Elizabete II, mnogi su vidjeli priliku da se ponovo pokrene rasprava o ulozi monarhije te da se konačno priznaju patnje i borbe onih koji su bili pogođeni britanskim imperijalizmom i kolonijalizmom širom svijeta. Za njih je kraljica bila simbol imperije izgrađene na genocidu, ubistvima, ropstvu, nasilju, brutalnosti i eksploataciji.

Neki su čak isticali da su dragulji u kruni koju je nosila kraljica “ukradeni” iz različitih država koloniziranih tokom postojanja Britanskog carstva te da se Elizabeta II zbog toga nikada nije osjećala neugodno.

Očigledno je da su imperijalizam i kolonijalizam bolne teme za brojne ljude u svijetu, što ne čudi s obzirom da gotovo nijedan dio svijeta nije ostao netaknut ovim procesima.

Neki naučnici zato tvrde da je historija svjetske politike zapravo bila historija imperija te da, iako su nestali u prethodnom stoljeću, veliki evropski imperijalistički sistemi i danas utječu na svaki aspekt ljudskog života. Tu se kao primjer često uzimaju palestinske teritorije, koje su nastale kada su Francuska i Britanija dijelile propalo Osmansko carstvo, kao dio Sykes-Picot sporazuma.

‘Civilizacijska misija’

Uvijek su velike sile tokom historije pokušavale prenijeti svoje političke sisteme i ideologiju izvan svoj granica – od Grka, Rimljana i Kineza pa do Britanaca i Amerikanca.

U suštini, kako se često tvrdi, cilj imperija je proširiti svoju kulturu, uglavnom negirajući kulturu drugih, što navodi na zaključak da postoji stav da je njihova kultura superiornija i da se može svugdje primjeniti (danas se to vidi u slučaju SAD-a i njegovog pokušaja širenje demokratije u zemljama u kojima je to zbog historijskih, kulturoloških i drugih razloga gotovo nemoguće).

Za takvo nešto uvijek je postojalo opravdanje, jer su po shvatanju imperijalista svi izvan imperije bili ne samo necivilizirani i barbari nego i nevjernici.

Drugim ljudima izvan univerzalnog carstva donosila se civilizacija i prava religija, što je bilo moralno opravdanje osvajačkih pohoda, pa čak i “božanska misija” osvajača. Tako su i Amerikanci svoje širenje na sjevernoameričkom kontinentu pravdali “neizbježnom sudbinom” koja im je dodijeljena “Božijom voljom”.

Francuski kolonizatori su zvali ovo “mission civilisatrice”, odnosno svojom misijom da donesu civilizaciju “nazadnim” populacijama, narativ koji su na kraju preuzele sve evropske kolonijalne sile, a Britansko carstvo je čak pretvorilo to u pitanje dužnosti, a zatim i u žrtvovanje, odnosno “teret bijelog čovjeka”.

Evropska imperijalistička ekspanzija doživjela je vrhunac u 19. stoljeću, a evropske države su zapravo putem imperijalizma osiguravale političku i ekonomsku stabilnost kod kuće, a osvajačkim pohodima nacionali prestiž i ulaz u zatvorena tržišta na međunarodnoj areni.

Imperijalizam je stoga bio međunarodni sistem pun međusobnih rivalstava između velikih sila i borbi za kontrolu nad teritorijama i resursima. Ovo pokazuje i Berlinska konferencija ‘80-ih godina 19. stoljeća, na kojoj je Afrika podijeljena između evropskih sila, što je postalo poznato kao “utrka za Afriku”.

Samo desetak posto Afrike bilo je pod kontrolom evropskih sila 1870, a 1914. gotovo 90 posto – Etiopija i Liberija su bile jedine slobodne, nezavisne afričke države. Ipak, ovi kolonijalni projekti nisu bili ograničeni samo na daleke teritorije, nego i one bliže kući, kao u slučaju Britanije i njenih pretenzija ka Irskoj i Škotskoj.

‘Centar’ i ‘periferija’

Španska ekspanzija u “Novi svijet” počela je sa Kolumbom i njegovim dolaskom u Ameriku krajem 15. stoljeća, što je pokrenulo slične ekspedicije Francuske, Engleske, Portugala i Holandije.

Špansko carstvo, jedno od najvećih u historiji, obuhvatalo je dijelove Južne i Sjeverne Amerike, Aziju, Okeaniju i Afriku, a trajalo je sve do Špansko-američkog rata za nezavisnost. Britansko carstvo počelo se stvarati u Sjevernoj Americi, da bi se zatim širilo i na Kanadu, ali i na Karibe.

Nakon Američke revolucije 1775, Britanija se okrenula ka Aziji, Pacifiku i kasnije Africi te stvorila najveću imperiju u historiji, koja je obuhvatala jednu petinu svjetske populacije.

Bitno je naglasiti razliku između imperijalizma i kolonijalizma. Kolonijalizam je praksa dominacije, potčinjavanja jednih ljudi drugima. Kao i kolonijalizam, i imperijalizam također uključuje političku i ekonomsku kontrolu nad zavisnim teritorijem. Međutim, u slučaju kolonijalizma dolazi do premještanja populacije na novu teritoriju, gdje ti novi doseljenici održavaju politički savez i ostaju lojalni svojoj zemlji porijekla.

U suštini, imperijalizam ukazuje na odnos države koja provodi kontrolu i one koja ima malu ili nikakvu moć, što se u teoriji međunarodnih odnosa opisuje kao odnos “centra” i “periferije”.

To je zapravo pogled na svijet koji imaju kolonizatori i imperijalisti – “centar” širi svoju političku, ekonomsku i kulturnu moć te eksploatira države i društva na “periferiji”.

Dekolonizacija u 20. stoljeću

Procese imperijalizma i kolonijalizma slijedio je i proces dekolonizacije u 20. stoljeću, što je imalo ogroman utjecaj na države (i “centar” i “periferiju”) te na sam međunarodni sistem.

Naprimjer, 1945. godine, Afrika je imala samo četiri nezavisne države, dok se danas Afrička unija sastoji od 55 nezavisnih država. Dekolonizacija u modernom periodu vezana je za pad imperija – Španskog carstva u 19. stoljeću, Njemačkog, Austro-Ugarskog, Ruskog i Osmanskog nakon Prvog svjetskog rata, te Britanskog, Francuskog, Holandskog, Portugalskog, Belgijskog, Italijanskog i Japanskog nakon Drugog svjetskog rata.

U postimperijalističkom svijetu došlo je do preslagivanja država i njihovih odnosa, te je recimo tako nastao britanski Commonwealth.

Danas se vode naučne debate o tome da li SAD predstavlja modernu imperiju, a po tom pitanju postoje različiti stavovi. Neki opisuju SAD kao “imperiju koja to ne želi biti” te tvrde da svaka rasprava o vanjskoj politici SAD-a mora početi prepoznavanjem činjenice da, uprkos stavovima i željama Amerikanaca, većina svijeta vidi SAD kao imperijalnu silu u nastajanju.

Time se nastavlja tvrdnja nekih stručnjaka da je historija svijeta zapravo historija imperija, te da imperijalistička djelovanja sila zapravo i čine svjetsku politiku.