Sanja Petrović Todosijević: Odbacivanje jugoslovenskog naslijeđa je šizofreno

Jugoslovenske vlasti su shvatile da integracija mladih u institucije sistema predstavlja krupno političko pitanje od koga ne zavisi samo izgradnja socijalističkog društva već i opstanak komunista na vlasti. Zbog toga, ulaganje u jugoslovensku kulture za djecu učinilo ju je važnim “izvoznim artiklom”, ali i mnogo više od toga, kaže Al Jazeeri Sanja Petrović Todosijević, viša naučna saradnica Instituta za noviju istoriju Srbije.

Dr. Petrović Todosijević izučava društvenu istoriju Srbije i Jugoslavije u periodu nakon Drugog svjetskog rata, a posebno je fokusirana na istoriju djetinjstva i istoriju obrazovanja.

Kako poznata naučnica gleda na reformu obrazovnog sistema u zemljama nastale krvavim raspadom Jugoslavije? Dr. Petrović Todosijević nije optimistična. Vjeruje kako će bez reforme obrazovnog sistema teško biti napraviti i druge potrebne reforme u tim društvima. Aktuelne političke elite, smatra, “nemaju interes za ovom vrstom transformacije društvene svesti jer bi na taj način ‘promenjena’ društva iznela zahtev i za promenom političkog sistema”.

• Jednom ste rekli da je jugoslavenski obrazovni sistem stvarao ‘odvažnog socijalističkog čovjeka’. Kakvog čovjeka stvaraju obrazovni sistemi u zemljama nastale raspadom Jugoslavije?

– Fraza “odvažan socijalistički čovek” prvi put se našla u čuvenom govoru Milovana Đilasa iz decembra 1949. godine, kada je na Trećem plenumu Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, tj. na najvišem partijskom a samim tim i državnom vrhu doneta politička odluka da se “uđe” u veliku reformu celokupnog školskog sistema u Jugoslaviji. Reforma koju ovde pominjem predstavljala je i izraz one politike koja je samo četiri godine posle rata, što namerno podvlačim, bila spremna da se suoči sa brojnim spoljnim i unutrašnjim problemima od kojih neki nisu bili u tesnoj vezi sa dramatičnim posledicama Drugog svetskog rata već su svoje korene imali u daljoj prošlosti. Većina tih problema ticala se strukture jugoslovenskog dominantno agrarnog društva i dece kao društvene grupe. Nova vlast u Jugoslaviji je vrlo brzo shvatila da problem integracije najmlađih i mladih u institucije sistema predstavlja krupno političko pitanje od koga ne samo da zavisi izgradnja socijalističkog društva već i opstanak komunista na vlasti. I tu dolazimo do odgovora na Vaše pitanje.

Put do “odvažnosti” je dug i složen. On pre svega podrazumeva, bar na osnovu našeg istorijskog iskustva, donošenje teških i “skupih” političkih odluka. Bojim se da se u svim onim država nastalim na prostoru bivše Jugoslavije, a u kojima se danas sprovode reforme školstva, iste manje više doživljavaju kao one koje pre svega zavise od ljudi koji se na operativnom nivou bave reformom. Na taj način politička elita “pere ruke” i odbija da prihvati odgovornost za promene koje su toliko potrebne. Samim tim ona ih ne tretira kao fundamentalne i ne vidi kao izvorište važnih društvenih promena. Uostalom, takve elite nemaju ni interes za ovom vrstom transformacije društvene svesti jer bi na taj način “promenjena” društva iznela zahtev i za promenom političkog sistema.

• Je li takva politika prema obrazovanju u tim zemljama ciljana, namjerna, strateška?… Dragan Markovina, na primjer, kaže da političke elite u regiji danas nacionaliziraju prošlost, premda je ona u velikoj mjeri zajednička za sve narode.

– Nacionalizacija pre svega onih epizoda iz prošlosti u koje je upisano zajedničko iskustvo svih jugoslovenskih naroda je samo jedan od “pogona” u “fabrici” za hipnotisanje “gomila”. Neprimereno, često vulgarno odbacivanje jugoslovenskog nasleđa koje je upisano u naše istorijsko iskustvo više nam je oduzelo nego što nam je dalo. Ne želim da idealizujem život i prakse socijalističke Jugoslavije jer se mnoge od njih danas i te kako moraju podvrgnuti novim čitanjima, ali odbaciti nasleđe koje svedoči o emancipaciji do tada marginalizovanih društvenih grupa kao što su žene i deca, zatim o emancipaciji javnog prostora definisanog gotovo isključivo principima moderne, izgradnje prosvetnih i čitavog niza drugih institucija u najmanju ruku je “šizofreno”. Zato se danas suočavamo sa repatrijarhalizacijom društvenih vrednosti i urušavanjem institucija.

• Na šta ste mislili kada ste rekli da je jugoslovenska ‘kultura za decu i mlade’ […] ‘izašla u svet pre mnogih drugih jugoslovenskih izvoznih artikala’?

– Autentična jugoslovenska kulture za decu izrasla je na krilima velike reforme školstva iz pedesetih godina 20. veka jer je Velika komisija za reformu školstva koja je pet godina radila kroz čitav niz potkomisija u svojim redovima imala ne samo brojne političke i društvene radnike, već i veliki broj poznatih i priznatih pisaca i pesnika za decu, filmskih radnika, slikara, ilustratora itd. Može se reći da im je rad u različitim potkomisijama Velike komisije bio “obezbeđen” zahvaljujući Savezu društava za brigu i vaspitanje o deci i omladini Jugoslavije, krovnoj organizacije za sve dečije organizacije u zemlji osnovanog 1952. godine u Zagrebu. Taj Savez je igrao posebno značajnu ulogu u organizovanju onih dečijih aktivnosti koje nisu nužno bile vezane za školski prostor već su se pre svega vezivale za posete: bioskopima, književnim festivalima, filmskim revijama za decu, domovima kulture, domovima JNA, letovalištima, zimovalištima, pionirskim gradovima tj. svim onim u socijalizmu veoma bitnim “punktovima” za sprovođenje zvanične politike obrazovanja i vaspitanja.

Ovo razumevanje kulturne politike kao dela zvanične politike obrazovanja i vaspitanja, a ne obrnuto kako se često misli, “obavezivalo” je državu da u sferi kulture za decu ulaže kako u kulturne radnike tako i u proizvodnju “kulturnih dobara”. Prisustvo velikog broja izuzetno stručnih i kreativnih ljudi u sferi jugoslovenske kulture za decu učinilo ju je ne samo važnim “izvoznim artiklom” (jugoslovenski film za decu trijumfuje na velikim filmskim festivalima već od 1949. godine) već i (ne)očekivanim poljem ne samo izuzetnog izraza, onog koji je vrlo lako komunicirao kako sa socijalističkim istokom tako i kapitalističkim zapadom već i slobode koju ne samo u ovom ranom periodu već i kasnije nisu tako lako osvajali stvaraoci koji su se svojim stvaralaštvom obraćali starijoj publici. Nisam se iznenadila kada sam u jednom intervjuu pročitala da je Dubravka Ugrešić svoje prve korake kao “profesionalna” spisateljica učinila upravo kao pisac za decu.

• Zahvaljujući školi u socijalizmu je bilo ‘lakše preskočiti klasu’. Zašto je to danas teže, ili gotovo nemoguće, kako i sami često tvrdite?

– Nemoguće je zato što država pa samim tim ni školski sistem nemaju dovoljno jasnu predstavu o tome ko su dečaci i devojice koji svakog 1. septembra ulaze u učionice. Država i škola često ne ostavljaju prostor za sve one probleme sa kojima se deca suočavaju kući, a koji su danas, kao uostalom i posle rata, često povezani sa siromaštvom i čitavim nizom problema koje nemaština povlači sa sobom. Zadatak države i školskog sistema je da isti učine odskočnom daskom društvene promocije svakog deteta bez obzira na njegove sposobnosti i njegov socijalni status. Školski sistem koji ne prepoznaje ovaj zadatak je nefunkcionalan i nazadan jer svojim postojanjem reprodukuje društvenu nejednakost koja najveći broj onih koji su na dnu društvene lestvice frustrira. Ova frustracija za posledicu ima “napuštanje škole” kao institucije.

• Možemo li očekivati ekonomske, kulturne… ili bilo koju drugu vrstu potrebnih reformi za kojima Zapadni Balkan vapi, prije odlučnih reformi obrazovnih sistema?

– Ne možemo, zato što su sve velike i značajne reforme školskih sistema bile popraćene reformama drugih segmenata društva i politike. Volela bih ovom prilikom posebno da naglasim jednu važnu funkciju koju je imala škola u socijalističkoj Jugoslaviji jer mi se čini da upravo ukazivanje na tu funkciju jasnije osvetljava prohodnost i povezanost škole u socijalističkoj Jugoslaviji sa nekim drugim sferama društvenog i svakako političkim životom.

Kada su jugoslovenski radnici i radnice tokom šezdesetih i sedamdesetih godina masovno počeli da odlaze na Zapad jer je ekonomska kriza počela da potresa jugoslovensko društvo, jedna od opštih primedbi i tada i kasnije je bila da se deca jugoslovenskih radnika i radnica često i bez većih teškoća, bez obzira na nepoznavanje jezika, lako nose sa zahtevima koji su pred njih postavljeni kao učenike i učenice u novim sredinama “dijametralno drugačijim od naše”. Tada se, a i danas se često može čuti da se uspeh jugoslovenske dece razume kao posledica prethodnog pohađanja škole nastale po uzoru na “sovjetski model” koji je važio za posebno strog. Rekla bih da je ovo jedna od najvećih zabluda koje postoje u vezi “jugoslovenske škole”.

Relativno dobro snalaženje dece jugoslovenskih radnika i radnica u novim sredinama nije predstavljalo posledicu prethodnog “drila” kroz koji su prolazila deca u “sovjetskoj Jugoslaviji”, već posledicu činjenice da je školski sistem u Jugoslaviji ‘50-ih godina 20. veka reformisan pre svega zahvaljujući pomoći koji je Jugoslavija dobila od UNESCO-a, Agencije Ujedinjenih nacija zadužene za kulturu i obrazovanje i pomoći koju su jugoslovenski stručnjaci koji su radili na reformi dobili od Pedagoškog instituta u Ženevi koji je u to vreme predstavljao neku vrstu supervizora svih velikih reformi školstva sprovedenih kako na Zapadu tako i na Istoku. Uostalom, Sovjetski Savez je koristeći iste te resurse takođe reformisao svoj školski sistem i doneo reformski zakon godinu dana nakon Jugoslavije, odnosno 1959. godine.

Reforma školstva koja je sprovedena u Jugoslaviji ‘50-ih godina 20. veka učinila je ne samo da dete koje se do juče školovalo u Nišu može bez većih muka da nastavi svoje školovanje u Minhenu već i da dete koje se školovalo u Prištini može bez većih muka da nastavi svoje školovanje u Ljubljani što nije bio redak slučaj u godinama postojanja socijalističke Jugoslavije kada su različite vrste socijalnih migracija bile i te kako prisutne. One su predstavljale izraz vitalnosti jugoslovenskog društva, ali i Evrope i sveta u kome je tada bilo daleko više granica, suspendovanih i nedovoljno osvetljenih pojedinačnih ljudskih prava nego danas ali i, paradoksalno, tako se bar meni čini, daleko više slobode.