Zagabri, jugoslovenski Jevreji koji su spas pronašli u Italiji

Kada je imala samo sedam godina, Vera Sydney, koja se tada prezivala Neufeld, nije razumela zbog čega su ustaše u aprilu 1941. godine uhapsile njenog oca i odvele ga u Gospić, u jedan od koncentracionih logora koji je postojao u tada uspostavljenoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj (NDH). Njen otac Edo Neufeld, uvaženi zagrebački advokat, bio je među 78 drugih Jevreja, uglavnom advokata, doktora, profesora i inženjera, koji su odvedeni u taj logor koji je pripadao kompleksu poznatijem kao Gospić – Jadovno – Pag, ili kao Gospićka grupa logora.

Tamo je proveo četiri meseca, a ono što je Veri ostalo u sećanju iz tog perioda jesu pisma koja je njena majka dobijala od muža. U njima je uvek pisala samo jedna rečenica.

“Uzmi decu i vodi ih u Italiju”, priseća se ova 88-godišnjakinja, dok mi je u jednom Skype razgovoru, iz daleke Australije, u kojoj živi već više od 60 godina, pričala svoju životnu priču.

Zahvaljujući jednom čuvaru logora, koji je prepoznao advokata Neufelda koji mu je često bio gost u jednoj zagrebačkoj kafani u kojoj je isti taj čuvar u srećnijim vremenima radio kao konobar, Verin otac je uspeo da se jedini spasi. Ostali zarobljenici se nikada nisu vratili iz logora Jadovno, u koji su kasnije bili premešteni.

“Sakrio ga je na tavanu neke pekare u Gospiću. Posle toga moj otac je pobegao u Italiju, u mesto Aprica, na granici sa Švajcarskom. Moja majka, moja starija sestra Lea, koja je tada imala 15 godina, i ja uspele smo takođe da stignemo u Italiju”, prepričava gospođa Sydney.

Ona se tog putovanja, priznaje, seća kroz maglu, ali su joj ostale neke uspomene na godine provedene u Italiji.

‘Kao na raspustu’

Postoji nekoliko teorija zašto su u tadašnju Italiju, koja je 1938. godine uvela rasne zakone koji su Jevreje lišili svih prava, odlazili Jevreji iz susednih zemalja. Jedna od njih je i da je italijansko antijevrejsko zakonodavstvo, u poređenju sa, recimo, onim u NDH, bilo manje zlo, pa su mnogi Jevreji iz te države spas tražili u italijanskim pograničnim mestima. Zapravo u mestima koje su Italijani nazivali libero confino (konfinacija), kao što je bio italijanski gradić Aprica, u kojem je u zatočeništvu živela grupa od 200 jugoslovenskih Jevreja, sve do sklapanja primirja 1943. godine.

Vera se seća lepih dana u Aprici, ali i u Sondriju, gradu pored, gde je bila prebačena sa porodicom, jer se njen otac razboleo i morao je da se leči u gradskoj bolnici.

Deca Jevreja koja su tu živela imali su organizovanu školsku nastavu i svoju učiteljicu, za razliku od mnoge druge dece Jevreja kojima je školovanje bilo uskraćeno. Takođe, njihovi roditelji krišom su mogli da rade, tako što su obavljali određene usluge za stanovnike ovog kraja i za to su dobijali novac.

“Svi su bili jako ljubazni prema nama. U Sondriju smo živeli u jednoj lepoj vili u koju su nas smestili”, priča Sydney, koja je tada bila dete i koja dodaje da se tih događaja seća kao nekog perioda u kojem je bila na odmoru, kao na letnjem raspustu.

Dobri ljudi u vremenu zla

Andrija Kornhauser, koji je sa svojom porodicom takođe stigao u Apricu kada je imao samo 13 godina, takođe kaže da je ovo malo mesto za njega bilo kao ostrvo mira u vreme oluje.

Kornhauseru, koji danas živi u Sjedinjenim Američkim Državama, u sećanju je ostao posebno jedan čovek, karabinjer i komandant kasarne u Aprici Bruno Pilat. Taj čovek je pomogao njegovoj porodici i svim ostalim Jevrejima da odatle pobegnu u Švajcarsku.

Posle potpisivanja primirija između Italije i savezničkih sila 8. septembra 1943. godine, situacija za Jevreje je postala veoma teška u toj zemlji, zbog invazije neofašističkih trupa. Bruno Pilat, koji je sve vreme rata zapravo sarađivao sa partizanima, organizovao je bekstvo svih zatočenika koji su se nalazili u Aprici, a neke grupe ljudi koji su bežali ka Švajcarskoj je i lično odveo do granice.

On je posle toga proglašen za izdajnika, uhapšen i odveden u logor Mauthausen u Austriji.

Njegova ćerka Bianca Pilat, koja danas živi u Milanu, u svojoj knjizi Un Eroe a sua insaputa (Heroj u svom neznanju) opisuje svog oca kao heroja koji je Hitleru rekao “ne”. Ova knjiga je dugogodišnje istraživanje Biance Pilat, bazirana na činjenicama i događajima koji dokazuju saradnju njenog oca sa italijanskim partizanima tokom svih godina rata.

Bruno Pilat je 1945. godine uspeo da pobegne iz logora u koji je odveden i danima je pešačio kako bi stigao do Italije.

Oproštaj u Zagrebu

Italijani su ovu grupu jugoslovenskih Jevreja nazivali “Zagabri”, zato što je većina njih došla iz glavnog grada Hrvatske. To su bili uglavnom intelektualci i učeniji Jevreji koji su sa svojim porodicama pobegli u Apricu.

Kada je rat završen, Vera i njena porodica, koja je tada boravila u Cirihu, dobili su nalog da moraju ipak da napuste tu zemlju i 20. avgusta 1945. godine su se vratili u Zagreb.

Ona kaže da je to bio jedan od najbolnijih trenutaka. Ostali su bez svega što su nekada imali. Stan koji su imali u Zagrebu su im konfiskovali te su jedno vreme živeli kod rođake, u jednoj sobi. Posle nekoliko meseci otišli su u Beograd, kod rođaka njenog oca, koji je u glavnom jugoslovenskom gradu imao lanac knjižara. Tu su ostali do 1947. godine, kada joj je otac umro.

Njena majka se vratila da živi u Zagreb, a Veru je put odveo dalje. Otišla je 60-ih godina u Australiju, promenila prezime u Sydney i ostala tamo da živi.

Iako je bila daleko od mesta kojem više ne pripada, dok je mogla često se vraćala u Zagreb, kako kaže, da bi sačuvala one lepe uspomene na detinjstvo, kao i one manje lepe koje su je odatle oterale, jer kako kaže: “Oprostiti nije lako, ali bez tog ne može srećno da se živi.”