Pisarri: Moramo progovoriti o zločinima koji su počinjeni u naše ime

Zloupotreba prošlosti i sopstvenih žrtava uvijek je bila jedan od najvažnijih instrumenata nacionalističkih politika. Na taj način stvaraju konsenzusa i skreću pažnje sa realnih, konkretnih problema dok sami od toga profitiraju.

Tim stavovima historičar Milovan Pisarri objašnjava činjenicu da se i 25 godina nakon rata na prostoru nekadašnje Jugoslavije negiraju masovni zločini, dok se uporedo, i vrlo intenzivno, sistemski, prekraja uloga zločinaca, naročito onih iz Drugog svjetskog rata.

Pisarri se nalaz na čelu Centara za primijenjenu istoriju (CPI) iz Beograda. Stručnjaci tog centra kroz naučna istraživanja, edukaciju i intervencije u javnosti promovišu primjenu historije u korist društva. Krajnji cilj im je utjecati na razvijanje kritičkog razmišljanja o historijskim procesima i gradnja kulture mira.

• Zapadni Balkan je u zadnjih stotinu godina izgubio mnogo života – tokom dva svjetska rata i u posljednjem ratu na prostoru nekadašnje Jugoslavije. Ali, sve te žrtve danas se često koriste kao poticaj za nove konflikte. Kao vi kao historičar gledate na to?

– Zloupotreba prošlosti i sopstvenih žrtava uvek je bila jedan od najvažnijih instrumenata nacionalističkih politika. Na taj način političke elite stvaraju konsenzusa i skreću pažnje sa realnih, konkretnih problema dok nesmetano profitiraju. Najbolji primer u zemljama bivše Jugoslavije je ono što se dešava poslednjih dvadeset godina: sa jedne strane političke elite otvoreno šire mržnju prema susednim narodima, dok svoj narod predstavljaju isključivo kao žrtvu, a sa druge strane sistemski uništavaju pravni poredak sopstvenih država, privatizuju firme i sklapaju sumnjive ugovore sa stranim firmama, nude stranim investitorima svoj narod kao robovsku radnu snagu.

Problem po mom mišljenju leži u tome da političke vlasti koje su najviše profitirale od ratova devedesetih još uvek su na vlasti i još uvek profitiraju koristeći tu istu nacionalističku propagandu koja je dovela do ratova. Dok se ne budu probudile snage koje mogu to promeniti iz korena, koje će već jedanput staviti tačku na nacionalističku retoriku i na zloupotrebu žrtava iz Drugog svetskog rata kao i žrtava iz ratova devedesetih, ne možemo očekivati neko realno poboljšanje.

• Kakva je uloga historičara u tome, neki napuštaju historijske dokumente i sudske presude, i priklanjaju se raznim ideologijima?

– Verujem da u zemljama bivše Jugoslavije postoje barem tri vrste istoričara. Prvi su oni koji su se svesno stavili u službu političkih elita i to iz oportunističkih razloga. Lakše ćete napredovati i imati privilegije ako date naučnu podršku ideološkim tvrdnjama nacionalističkih ideologija i političkih vlasti. Oni naravno svesno falsifikuju istoriju, ali pošto zauzimaju važne pozicije u državnim institucijama automatski uživaju veliki kredibilitet u narodu. Drugi istoričari, koji nažalost predstavljaju većinu, misle da se istina krije u dokumentima i da je njihov zadatak samo da tu istinu pronađu, upravo kao što su radili istoričari pre sto godina. Njima nedostaju teorijsko znanje, kritički stav, multidisciplinarna pozadina koja je istoričaru više nego potrebna. Na taj način njihovi radovi izgledaju kao hronologije, bez konteksta, tumačenja i argumentacije, i samo stvaraju konfuziju. Postoji dalje treća vrsta istoričara, to su oni koji prate savremene evropske tokove, koji bi mogli da imaju relevantno mesto u društvu ali koji uglavnom izbegavaju bilo koju ozbiljnu društvenu odgovornost. Ti istoričari su jedini koji bi mogli da izgrade drugačije narative u čijem fokusu bi bili razumevanje istorijskih događaja i izgradnja mira, ali jednostavno, nemaju dovoljno snaga ili volje da se bore.

• Postoje i političke partije koje istovremeno slave antifašističku borbu u Drugom svjetskom ratu, ali i četničkog generala Dražu Mihailovića. Bijeljina, na sjeveroistoku Bosne dala je, naprimjer, saglasnost za gradnju spomenika Mihailoviću, a u gradu se istovremeno nalazi i spomenik  Veselinu Gavriću.

– U Srbiji i Republici Srpskoj četnici su odavno postali glavni predstavnici antifašističke borbe u Drugom svetskom ratu. Taj proces je počeo krajem osamdesetih godina, nastavljao se tokom devedesetih a početkom novog veka postao je državni projekat. U udžbenicima Draža Mihailović je postao glavni junak srpskog naroda, dok su četnici rehabilitovani na pravnom nivou kroz razne zakone o rehabilitaciji ili kroz pravljenje komisija za istraživanje posmrtnih ostataka đenerala Draže. Izgrađeni su mnogi spomenici, posvećene su im mnoge ulice, objavljene su ne znam koliko knjige koje veličaju njihov otpor. Sve je to politička igra. Srbiji i Republici Srpskoj bili su potrebni novi antifašistički koreni ali nisu mogli da se temelje na jugoslovenstvu i komunizmu, pa je zato izmišljen taj četnički antifašizam koji je donekle u skladu sa evropskim liberalnim vrednostima: četnici su, po novom tumačenju, bili borci protiv fašizma ali i protiv komunizma, upravo kao što Evropa priželjkuje. Ali da bi se to ostvarilo istorija je svesno falsifikovana: negiraju ili se relativizuju četnički masakri, njihov kolaboracionizam sa Nemcima i Italijanima, njihova ideologija o stvaranju etničko čiste Velike Srbije. Naravno, i to ima veze za stvaranje unutrašnjeg konsenzusa, jer u inostranstvu niko ne dovodi u pitanje da su četnici bili kolaboracionisti i da nisu imali ništa zajedničkog sa antifašističkom borbom.

• Vi ste porijeklom Italijan. Kada ste se doselili u Beograd, je li vam bilo teško razumjeti politiku odricanja od antifašističke borbe i rehabilitaciju kolaboracionista?  

– Nije jer nažalost to je trend koji postoji i u drugim evropskim zemljama, recimo u Mađarskoj ili Baltičkim zemljama. Čak u Italiji istorija pokreta otpora nije više toliko važna koliko istorija italijanskih izbeglica iz Istre i Dalmacije, što je opet politička upotreba prošlosti od strane određenih političkih stranaka. Ono što je meni bilo teško razumeti jeste proces stvaranja potpune izmišljene istorije, kao u slučaju četnika, i ubeđenje raznih kolega da su ti četnici stvarno bili antifašisti, kad ni sami četnici nisu nikad sebe tako nazivali! To još uvek ne mogu da razumem, ali pravo da vam kažem, prestao sam i da se pitam zbog čega čak i istoričari moraju da budu toliko opterećeni veličanjem sopstvene nacionalne istorije. Ja sam rođen u južnoj Italiji, moja baka je bila iz Istre, moj deda je pripadao albanskoj manjini koja u južnoj Italiji postoji vekovima. Živeo sam na severu Italije, studirao u Veneciji, preselio se u Beograd i tu stvorio porodicu. Putujem često zbog posla po celoj Evropi, sarađujem sa kolegama iz celog regiona. Iz svega toga sam naučio da smo svi isti i da ako ne izađemo iz isključivo nacionalne perspektive, nemamo budućnost. Postoje mnoge druge stvari koje nas povezuju, ali su u senci naših nacionalnih pripadnosti. Moramo da pokušamo da to preokrenemo: nekad se to zvalo bratstvo i jedinstvo, a ja, iako nisam u to vreme živeo, verujem da je to jedini pravi put.

• Jednom ste rekli da imate osjećaj da živimo u društvu koje je formatirano kao slagalica – razni dijelovi stoje jedan pored drugog, povezani, ali bez interakcije i bez komunikacije. Je li nedostatak komunikacije razlog da se u regiji i dalje prepuštamo radije mitovima nego činjenicama?

– Mislim da je ta komunikacija nemoguća jer ne postoji sposobnost ni volja da se to uspostavi. Lakše je govoriti da smo mi žrtve a drugi zločinci, nego priznati da su se i u naše ime počinili strašni zločini. Ja, kao i mnoge kolege, zastupamo drugu tezu: moramo da progovorimo o tim zločinima koji su počinjeni u naše ime, a u drugim zemljama neka rade isto. Jedino na taj način ćemo izgraditi mir. To uopšte nije lako: zamislite da u Italiji osamdeset godina nakon Drugog svetskog rata i dalje ne postoji suočavanje sa zločinima počinjenim u Etiopiji, Libiji, Jugoslaviji. U Velikoj Britaniji, Belgiji i Francuskoj ne postoji suočavanje s kolonijalnim zločinima. U SAD-u, ne postoji suočavanje sa zločinima u Japanu 1945. godine ili Vijetnamu i Koreji. Nekako je lakše da se prepustimo verovanju da su naše dede i očevi uvek bili na dobroj strani, nego priznati da su ipak možda počinili zločine.

• Je li to moguće promijeniti?

– Moguće je, i na tome rade razne inicijative naročito iz civilnog sektora. Interesantno je primetiti da dok se državne politike sećanja u regionu suprotstavljaju, među inicijativama koje dolaze odozdo uglavnom postoji konsenzus što se metodologije tiče i što se sadržaja tiče, bez obzira da li su Srbija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska ili Kosovo u pitanju. Mislim da je upravo to najvažnije: možemo da izgradimo drugačije narative od dominantnih, možemo da izgradimo kulturu mira a ne mržnje i netolerancije. To znači na primer istraživati sve inicijative koje su se tokom devedesetih protivile ratovima: po mom mišljenju svi koji su u Srbiji dezertirali, koji su početkom devedesetih odbili mobilizaciju – a ima ih mnogo, predstavljaju primer za sve u Evropi. Oni su odbili da uzmu pušku u ruke i da pucaju, oni su primer za našu decu jer su shvatili kako je rat besmislen. Treba staviti fokus na one koji su pomagali i spasili komšije, prijatelje druge nacionalne pripadnosti. Oni su pravi heroji.

• Mnogo se bavite pitanjima položaja Roma. Kakva je bila uloga te etničke manjine tokom Drugog svjetskog rata?

– To je nažalost još uvek nedovoljno istražena tema, i to uglavnom zbog neinteresovanja istoričara. Mnogo puta sam ponovio da je to znak tihog rasizma koji postoji i među mnogim istoričarima. Niko nije zainteresovan da se bavi istorijom Roma jer u sebi smatra da njihova istorija nije bitna, kao što nisu bitni Romi danas. Ipak, Romi su u Drugom svetskom ratu bili žrtve genocida. Samo u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj ubijeno je oko 90 posto romske populacije. U Srbiji pod nemačkom okupacijom bili su takođe žrtve progona i masovnih streljanja. Sve je to bilo rezultat nacističke ideologije, ali i duboko ukorenjenog rasizma protiv Roma u celoj Evropi. Ja se mnogo bavim tim pitanjima jer smatram da su Romi i dan danas žrtve tog rasizma koji može u određenim okolnostima lako da dovede do novih progona. Negde, kao na primer u Slovačkoj i Ukraijini, već se dešava. Ne smemo to da dopustimo.