Akademska bitka: Može li Evropa iskoristiti Trumpov rat protiv univerziteta

Dok se američka akademska scena suočava s najžešćim napadima u svojoj modernoj historiji, Evropa ima priliku da pokaže šta znači braniti slobodu mišljenja, istraživanja i obrazovanja.

Ovog maja, američki univerziteti održavali su svečanosti dodjele diploma, gdje su hiljade studenata primile svoje dugo očekivane i teško stečene diplome u prisutnosti svojih najmilijih. Međutim, ovogodišnje dodjele diploma odvijale su se u sjeni historijski neviđenih napada na akademsku zajednicu od strane nove američke administracije.

Nedavne najave iz SAD-a, koje uključuju potencijalno gašenje Ministarstva obrazovanja, ukidanje programa raznolikosti i inkluzije (DEI), te represivne mjere prema propalestinskim aktivistima na kampusima, jasno ukazuju na duboku promjenu paradigme pod administracijom Donalda Trumpa.

Politička i strateška odlučnost

Bartosz M. Rydliski, profesor političkih nauka na Univerzitetu kardinala Stefana Wyszynskog u Varšavi, u autorskom tekstu objavljenom za Social Europe upozorava da nova američka vlast ne pokazuje samo netrpeljivost prema visokom obrazovanju, već ga otvoreno označava kao neprijatelja.

Njegove riječi nisu izolirane. Aktuelni američki potpredsjednik J.D. Vance, jedan od ideologa MAGA pokreta, izjavio je 2021. da su “univerziteti neprijatelji”. Retorika se, očito, pretvorila u političku doktrinu.

Unutar demokratske akademske zajednice, odluka trojice istaknutih profesora – Jasona Stanleyja, Timothyja Snydera i Marci Shore – da napuste Univerzitet Yale u znak protesta protiv Trumpove politike izazvala je šok. Odabrali su Univerzitet u Torontu kao svoj novi akademski dom.

Njihov potez, kako Rydlinski ističe, ne bi trebao ostati samo simbol otpora, već bi trebao biti poziv Evropskoj uniji da reaguje – ne samo politički, već i strateški.

Historijska šansa za Evropu

Evropa je u prošlosti već jednom bila u sličnoj situaciji, samo što je tada, uoči Drugog svjetskog rata, SAD bio taj koji je otvorio vrata. Izbjegli intelektualci poput Einsteina, Adorna i Arendt obilježili su cijelo stoljeće američke nauke i humanistike. Danas bi Evropa mogla, ako ne i trebala, odigrati sličnu ulogu.

Međutim, kako ističe profesor Rydlinski, da bi to postala realna opcija potrebna je odlučna politička volja. Evropska unija trenutno izdvaja tek 2,2 posto BDP-a za istraživanje i razvoj – znatno manje nego konkurenti poput Južne Koreje (5,2 posto) ili SAD-a (3,6 posto). Bez ozbiljnog ulaganja u infrastrukturu, institucije i ljude, teško da se može govoriti o istinskom preuzimanju liderske uloge u globalnom znanju i inovacijama.

Profesor Rydlinski upozorava da evropska podrška američkim univerzitetskim profesorima ne smije biti “igra nultog zbroja” u kojoj se strani profesori takmiče s domaćima za ograničene resurse. Naprotiv, to bi morala biti prilika za otvaranje novih radnih mjesta, razvoj interdisciplinarnih programa i izgradnju istraživačkih timova koji ne poznaju granice.

„Cilj je jasan: proširiti mogućnosti, a ne takmičiti se za ograničene resurse poput stabilnih radnih mjesta i istraživačkih potpora. Dobro finansirana i ambiciozna strategija istraživanja i razvoja transformirala bi evropske univerzitete i istraživačke institucije u svjetionike inovacija, privlačeći talente s obje strane Atlantika“, navodi Rydlinski.

Akademska sloboda kao stub evropskog identiteta

Ulog se, prema njegovom mišljenju, proteže dalje od finansiranja; on dotiče srž evropskog identiteta kao branitelja demokratije i ljudskih prava.

„Pružajući ruku američkim naučnicima, EU bi poslala jasnu poruku: Evropa stoji nepokolebljivo u svojoj predanosti akademskoj slobodi i intelektualnom integritetu. Ovaj principijelni stav uzdigao bi meku moć Evrope među američkim sveučilišnim elitama i širom javnošću, predstavljajući je kao globalno utočište za intelektualnu slobodu“.

Ovdje se ne radi samo o obrazovnoj politici, već o suštinskom pitanju identiteta: hoće li Evropa biti prostor otvorenosti, razmjene i slobode ili će prepustiti tu ulogu nekom drugom? U vremenu kada dijelovi SAD-a klize ka autoritarnom populizmu, EU ima priliku da se pozicionira kao antiteza tim trendovima.

Sličan ton zabilježen je i u komentarima profesora Noama Chomskog, koji je još 2020. upozorio da “nacionalistički talas koji je zahvatio zapadni svijet najopasniji je za intelektualnu autonomiju i kritičku misao”.

Iste godine, britanski The Guardian citirao je nekoliko univerzitetskih profesora koji su izrazili zabrinutost da bi Brexit mogao otvoriti vrata sličnoj regresiji u Ujedinjenom Kraljevstvu.

Most, a ne zid

Podrška američkim naučnicima u egzilu ne bi bila samo čin empatije, već investicija u budućnost. Evropski univerziteti bi dobili pristup svježim idejama, novim istraživačkim pristupima i potencijalno revolucionarnim tehnologijama.

„U vremenu u kojem umjetna inteligencija, klimatske promjene i društvena transformacija zahtijevaju multidisciplinarne odgovore, svaki izgnani intelektualac je potencijalno zlato“, kaže Rydlinski.

Za mnoge Amerikance evropskog porijekla, povratak u Evropu mogao bi imati i lični, identitetski značaj. A za EU, to bi mogla biti prilika da gradi novu transatlantsku mrežu saradnje, otpornu na promjene političkih režima i krize koje slijede.

Pitanje je je li Evropa spremna iskoristiti ovaj trenutak, zaključuje profesor Rydlinski.