Početak kraja evropske desnice ili tek privremeni porazi

Niz nedavnih izbornih poraza ili neuspjeha u formiranju vlade stranaka krajnje desnice u Evropi – od Rumunije i Poljske, preko Njemačke i Austrije do Francuske – ukazuje na moguće pomake u političkom raspoloženju evropskih birača.

Iako se činilo da je desničarski populizam u uzletu tokom posljednje decenije, naročito nakon migrantske krize 2015. i pandemije COVID-a 19, rezultati posljednjih izbora, kao i institucionalne mjere protiv proruskih i ekstremno desnih aktera, otvaraju pitanje: svjedočimo li početku kraja desničarskog talasa ili je riječ o privremenim porazima koji prikrivaju dublju političku realnost?

Adnan Ćerimagić, viši analitičar u Inicijativi za evropsku stabilnost, kaže za Al Jazeeru da se u mnogim evropskim zemljama mogu uočiti jasni znakovi demokratskog otpora prema krajnjoj desnici.

„U nizu evropskih zemalja vidimo važne znakove da birači, institucije i sudovi prepoznaju opasnosti koje krajnja desnica i proruski akteri mogu predstavljati za demokratiju, vladavinu prava i evropsku stabilnost“, kaže.

Mogu iskoristiti svaku priliku za povratak

Izborni neuspjesi ili institucionalne prepreke s kojima se suočavaju stranke i lideri ekstremne desnice u Rumuniji, Poljskoj, Njemačkoj, Austriji i Francuskoj potvrđuju da evropske demokratije imaju mehanizme da im se suprotstave, dodaje.

Međutim, ističe Ćerimagić, to ne znači automatski i pad njihove popularnosti.

„U nekim slučajevima, osjećaj političkog progona ili isključenja može dodatno mobilizirati njihove pristalice. Zato je važno da borba protiv ekstremizma bude čvrsta, ali pravno utemeljena i politički promišljena“.

Ključno pitanje prema njegovom mišljenju, ostaje: mogu li umjerene demokratske snage ponuditi uvjerljive odgovore na stvarne brige građana – o migraciji, ekonomiji, sigurnosti – bez narušavanja demokratskih vrijednosti.

„Ako u tome uspiju, podrška krajnjoj desnici će dugoročno slabiti. Ako ne, prijeti opasnost da ekstremne snage iskoriste svaku priliku za povratak“, zaključuje Ćerimagić.

Desnica kao stalna prijetnja

Bojan Vranić, profesor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, kaže za Al Jazeeru da uspon krajnje desnice nije isključivo evropski fenomen, već dio globalnog trenda koji se intenzivirao nakon pandemije.

“Krajnja desnica je od pandemije u ofanzivi. U pitanju je globalni trend koji se često vezuje za druge društveno-političke pojave, kao što su teorije zavere, povratak suverenosti, protivljenje migracijama. Uspesi su sporadični, ali obično je jedno društvo spremno da proguta desničarsku ‘gorku’ pilulu ukoliko je razvodnjena populizmom“, kaže Vranić.

Navodi dva primjera na evropskoj političkoj sceni: Giorgiju Meloni u Italiji i Geerta Wildersa u Nizozemskoj.

„U političkom kontekstu Evropske unije, protivljenje krajnjoj desnici obično je narativno oblikovano kao odbrana evropskih vrednosti. I tu nastaje obrt: dok je do pre samo deceniju izbor desničara bio tek incident – kao Orbanov Fidesz ili Pravo i pravda u Poljskoj – dotle je danas potrebno upregnuti sve snage i mobilisati visoku izlaznost da bi se evropski vrednosni prostor odbranio“.

Vranić dodaje kako su izbori u Rumuniji posljednji primjer, a prije nekoliko godina to je bio slučaj u Poljskoj s povratkom Donalda Tuska na vlast, koji i sam pripada desnom centru.

„Istorijski uspeh AfD-a je doveo tradicionalnu desnicu (CDU-CSU) u nezavidnu poziciju da vlada nekomotnom većinom, toliko minimalnom da se desio onaj blamantni scenario neizglasavanja kancelara. S druge strane, laburisti u Britaniji su se vratili na vlast usled unutrašnjeg slabljenja konzervativaca, ali i insistiranjem na socio-ekonomskim temama. I ta pobeda levice, zajedno sa Španijom je taj novi incident od pravila da desni je centar izbor birača širom Evrope“, ističe Vranić.

Zaključuje kako je moguće da krajnja desnica „ne dobija još uvijek utakmice, ali svakako postiže golove“, kako globalno, tako i u političkom prostoru EU-a, koji značajno slabe odbranu liberalno-demokratskih vrijednosti.

Evropa između defanzive i redefinicije

Sve ovo ukazuje na to da evropska politička arena više ne može računati na “automatizam demokratske imunizacije”. Krajnja desnica neće nestati sama od sebe, niti će je porazi automatski obeshrabriti. Naprotiv, oni mogu stvoriti narativ mučeništva i dodatno pojačati njihovu mobilizacijsku snagu.

Ukoliko se želi dugoročno neutralizirati prijetnja ekstremizma, evropske snage centra – i ljevice i desnog centra – moraju ponuditi uvjerljive odgovore na pitanja koja krajnja desnica koristi kao poluge populizma: migracije, sigurnost, ekonomske nejednakosti, kulturni identitet. Bez toga, ostaje opasnost da desnica nastavi da „igra na emocije“, dok centar ostaje zarobljen u birokratskoj racionalnosti.

U tom smislu, institucionalni otpor i sudske mjere, koliko god nužni, nisu dovoljni. Ključ je u političkoj kreativnosti, komunikacijskoj strategiji i povratku osnovnim vrijednostima koje su oblikovale evropsku integraciju – solidarnost, pluralizam i vladavinu prava.