Leyla Amzi-Erdogdular: Prijelomni trenutak za bosanske muslimane nije odvajanje od Osmanskog carstva

Smjena vlasti, odnosno imperija na tlu Bosne i Hercegovine nakon Berlinskog kongresa i dalje privlači pažnju brojnih istraživača. Različiti pristupi istraživanjima otkrivaju nove perspektive i percepcije kroz koje se dolazi do drugačijih poimanja i razumijevanja.

Leyla Amzi-Erdogdular je profesorica historije na Univerzitetu Rutgers u Newarku, gdje je direktorica za Bliski istok i islamske studije. Doktorirala je na Odsjeku za bliskoistočne, južnoazijske i afričke studije na Univerzitetu Kolumbija. Njeno istraživanje se bavi historijom Osmanske države i Balkana sa fokusom na migracije, muslimansku modernost, carstva i njihovo naslijeđe.

Knjigu Leyle Amzi-Erdogdular pod naslovom Nakon Osmanske Evrope: Muslimani u Habsburškoj Bosni i Hercegovini (The Afterlife of Ottoman Europe: Muslims in Habsburg Bosnia Herzegovina) objavio je Stanford University Press ove godine. Ona istražuje osmanske kontinuitete u austrougarskoj Bosni i Hercegovini i imperijalni otisak u modernim institucijama, društvu i odanosti.

Tim povodom razgovarali smo s dr Amzi-Erdogdular o njenim istraživanjima objavljenim u knjizi.

• Berlinski kongres stavio je Bosnu pod vlast Austro-Ugarske, ali je zadržao duhovni suverenitet Istanbula. Da li je ova sudbina Bosne i Hercegovine i Bošnjaka presedan u procesu teritorijalnog osipanja Osmanskog carstva?

– Postojala su dva presedana u okupaciji Bosne od Habsburške monarhije u odnosu na načine na koje su Osmanlije gubile teritorije na Balkana.

Berlinski kongres 1878. godine bio je skup lidera evropskih država koji su bili željni podjele osmanskih teritorija u Evropi kroz “Istočno pitanje”. Na Kongresu je, uprkos osmanskim prigovorima, Bosna „data“ Austro-Ugarskoj na upravu, dok je suverenitet ostao u vlasništvu sultana. Tek s napredovanjem habsburških snaga preko Save, nova uprava shvaćena je kao vojna okupacija, iako to nije bio dio pregovora na Kongresu. Zapravo, habsburška vojska je ušla u Bosnu prije nego što su pregovori završeni. Berlinski kongres napravio je prvi presedan, a to je pravna nejasnoća po kojoj je Bosna formalno ostala suverena osmanska teritorija do aneksije 1908. godine, ali je uprava i kontrola stanovništva u potpunosti bila u habsburškim rukama. Bilateralni sporazum između dva carstva o detaljima upravljanja uključivao je klauzule koje su se odnosile na nesmetano povezivanje bosanskog stanovništva sa svojim duhovnim vođama – sultanom-halifom i pravoslavnim patrijarhom u Istanbulu, kao način da Osmanlije zadrže određeni utjecaj. Ranije je jedan od bosanskih sandžaka (Novopazarski) izdvojen iz Bosne i ostao pod osmanskom upravom.

Austro-Ugarska je historijski priželjkivala Bosnu, dok su njihovi stručnjaci i doušnici, slobodno prelazili granicu te sačinjavali preglede puteva, resursa, ruda i infrastrukture koji su pomogli u konačnoj okupaciji. Za Habsburšku monarhiju Bosna je bila važna iz vojnih i strateških razloga, ali i iz trgovine. Posjedovanje Bosne bilo je zamišljeno kako bi se nastavio utjecaj Habsburgovaca na cijelom Balkanu, suprotstavljajući se italijanskim i ruskim ciljevima. Ipak, ono što je nagnalo Habsburšku monarhiju da djeluje bio je strah od srpske ekspanzije i mogućnost da Rusija podrži veliku slavensku državu koja bi mogla utjecati na habsburšku slavensku populaciju.

Drugi presedan vezan je za sudbinu muslimana na izgubljenim osmanskim evropskim teritorijama. Osmansko povlačenje iz istočne Evrope od kasnog 17. stoljeća bilo je paralelno s procesom „deislamizacije“, uključujući protjerivanje, konverzije, uništavanje arhitekture i preimenovanje mjesta. Međutim, nakon habsburške okupacije Bosne, muslimansko stanovništvo bilo je važno za habsburške planove. Ovo je u suprotnosti sa iskustvima muslimana u postosmanskoj Grčkoj, Srbiji, Rumuniji, Crnoj Gori i Bugarskoj.

Dok su nacionalne države isklesane iz osmanske Evrope radile na homogenizaciji svog stanovništva nakon odvajanja od Osmanskog carstva, Bosnu je okupiralo drugo multietničko carstvo i mogla je očuvati svoju raznolikost – a posebno svoje muslimansko stanovništvo – upravo zbog habsburške vladavine. Administracija se nadala saradnji muslimana u osvajanju pokrajine od Osmanskog carstva i njenom uključivanju u Monarhiju. Ova jedinstvena situacija na bivšem osmanskom Balkanu, gdje su muslimani i dalje bili politički prisutni, omogućila je bosanskim muslimanima da ojačaju svoju poziciju, pa čak i da ponovo osmisle svoje veze s Osmanskom državom. Bili su u relativno udobnom – iako kolonijalnom – položaju u Habsburškom carstvu, u poređenju s onim muslimanima u drugim postosmanskim nacionalnim državama.

• Kako se muslimansko stanovništvo Bosne nosilo s teškim okolnostima smjene civilizacija, koja je iz temelja promijenila njihov svakodnevni život?

– Tokom perioda od četiri decenije, bosanski muslimani su se transformisali od istaknutih članova Osmanske imperije, kojom je upravljao muslimanski vladar, u manjinske podanike habsburškog kršćanskog carstva s kojim su imali historiju sukoba. U svojoj knjizi analiziram ovaj period koji odražava postepeno odvajanje od Osmanskog carstva kroz preispitivanje veza bosanskih muslimana sa obje imperije, promjene u organizaciji i odnosima unutar zajednice.

Beskompromisno uspostavljanje habsburške okupacije u Bosni donijelo je trenutne promjene koje je stanovništvo osjetilo sa vojnim režimom, koji je potom pretvoren u civilnu upravu. Ono što su svi stanovnici odmah trpili je povećanje cijena hrane, veći porezi, dok je privreda izgubila konkurentsku prednost ulaskom u ekonomski sistem Monarhije. Za neke su te okolnosti bile dovoljne da ih natjeraju da se presele u Osmansko carstvo. Austrijske garancije vjerskih, imovinskih i ličnih sloboda utjecale su na bosansko stanovništvo i razumijevanje njihovih izgleda u novom carstvu. Ipak, neki su migrirali u susjedne regione (Sandžak, Kosovo, Makedonija i Albanija) nadajući se da će njihovo raseljavanje biti privremeno i da će se moći vratiti kada pokrajina ponovo bude u rukama Osmanlija. Drugi su trajno migrirali u udaljenije predjele Osmanskog carstva. Migracije su se nastavile kao reakcija na vojnu regrutaciju koja je počela 1882. i aneksiju 1908. godine. Međutim, bosanske migracije bile su male u odnosu na one iz drugih regija na Balkanu koje su bile dio Osmanskog carstva.

Još prevladava percepcija da je habsburška okupacija bila historijski i civilizacijski raskid, da su Osmanlije 1878. godine nestale sa historijske scene, a da je Bosna u tom trenutku “ušla” u Evropu i modernost. Međutim, Osmansko carstvo je ostalo veoma prisutno, ne samo vlastitim naporima već i djelovanjem Habsburške monarhije i njenih (bivših) podanika. Habsburška administracija je nastavila s osmanskim zakonima i običajima sve dok se nije pronašlo bolje rješenje te se štampa na osmanskom jeziku i obrazovanje nastavlja. Administracija se pažljivo bavila pitanjima koja su ranije izazivala probleme Osmanlijama, kao što je pitanje zemlje, i bavila se tumačenjem osmanskih zemljišnih zakona, od kojih su neki ostali na snazi tokom habsburškog perioda. Isto tako, Osmanski građanski zakonik, Mecelle, je preveden i korišten kada pokrajinski zakoni nisu bili relevantni. Osmanlije su, naravno, željele zadržati svoju uključenost u pokrajini, a jedan od načina na koji su to učinili bio je traženje zaštite nad muslimanima i njihovim pravima. Bosanski muslimani su tada pronašli načine da iskoriste pravni dvojni status pokrajine i sebe kao osmanskih i habsburških podanika, kao i da iskoriste konkurenciju između dva carstva kako bi zadržali i osigurali svoj položaj i interese.

Dakle, prijelomni trenutak bosanskih muslimana nije nastupio odvajanjem od Osmanskog carstva 1878. godine. Umjesto toga, carstvo je nastavilo da živi u imperijalnim institucijama, administrativnim i državnim praksama, tradicijama i lojalnostima koje su reprodukovane i prenamijenjene u postosmanskom kontekstu. To je donekle bilo moguće zbog imperijalne prirode habsburške države i njenog pravno nejasnog držanja nad Bosnom, za razliku od onoga što se dogodilo u ostalim postosmanskim balkanskim nacionalnim državama.

• Da li su Bošnjaci bili pasivni posmatrači turbulentnih promjena ili su imali proaktivan pristup ključnim pitanjima?

– Suprotno uobičajenim historiografskim pretpostavkama da su postosmanski muslimani u jugoistočnoj Evropi ostali kao indolentni primaoci imperijalne i nacionalne politike, ili čak kao revni muslimani koji su “zaglavili” u prošlosti i nesposobni da se prilagode modernosti, moje istraživanje pokazuje da su oni shvatili svoje stanje i tražili načine da ostanu relevantni u dešavanjima koja se odnose na budućnost pokrajine i svoje mjesto u njoj. Nakon uspostavljanja habsburške uprave, bosanski muslimani su bili aktivni učesnici u mjeri u kojoj je to bilo moguće u okolnostima okupacije.

Opet zbog pravno dvosmislene prirode bosanske okupacije, gdje je stari suveren još bio suveren, ali se očekivalo da stanovništvo pokaže odanost caru i učestvuje u novom sistemu uprave, muslimani su imali prilike tražiti razne pravne zaštite i podnosili peticije Habsburzima i Osmanlijama da zaštite svoja prava. Bili su to sofisticirani podnosioci peticija, koji su artikulirali zahtjeve zasnovane na međunarodnim sporazumima i praksi tog vremena, tražeći vjerska, ljudska i građanska prava. Jedna peticija, naprimjer, predložila je imenovanje osmanskog zvaničnika koji bi boravio u Bosni i Hercegovini i štitio zakonska prava muslimana. Oni su zapravo koristili evropski izgovor zaštite hrišćanskih manjina kako bi se umiješali u unutrašnje stvari Osmanlija – na neki način okrenuli su ploču evropskim silama. Čak su i uglednici i članovi uleme koji su se organizovali u opoziciji, lobirali u oba carstva u cilju postizanja lokalne autonomije u vjerskim i obrazovnim poslovima. Podnoseći peticiju Habsburgovcima i na kraju učestvujući u pokrajinskoj skupštini, bosanski muslimanski politički aktivisti su legitimisali upravu i barem donekle vidjeli Habsburšku monarhiju kao zaštitnika svojih prava – car nije postao branitelj islama, ali je definitivno pozvan na očuvanje vjerskih i zakonskih prava.

Bosanskohercegovački intelektualci austrougarskog perioda bili su diplomci modernih osmanskih i habsburških škola, te univerziteta u Zagrebu, Beču i Istanbulu. Bili su pisci, učitelji, novinari, ulema i administratori. Njihove ideje i politički stavovi izražavali su se u štampi koja je započeta tokom osmanskih tanzimatskih reformi sredinom 19. stoljeća. Od osmanskog perioda do Habsburga, među intelektualcima postoji kontinuirano shvaćanje da je kulturna reforma bila način da se zauzme mjesto u savremenom svijetu, iako su se često razlikovali zbog primjene. Ovo razumijevanje je dodatno pojačano u habsburškom periodu zbog nesigurnog socioekonomskog i demografskog položaja bosanskih muslimana.

Briga intelektualaca za budućnost njihove kulture, obrazovanja i društva općenito nije bila jedinstveni poduhvat i imala je mnogo zajedničkog s modernističkim pokretima širom muslimanskog svijeta u istom vremenskom periodu. Ovi intelektualci su bili pod uticajem Istanbula i Kaira i pomno su pratili aktivnosti muslimana kojima su vladali nemuslimani, kao što su oni u Srednjoj Aziji, Rusiji i nezavisnoj Bugarskoj.

Čitalačka publika u Bosni i Hercegovini imala je pristup informacijama o dešavanjima i velikim debatama širom svijeta putem pretplate na štampu i međunarodne periodike, kao i brže putovanje željeznicom i parobrodom. Ove veze omogućile su muslimanskim intelektualcima da zamisle sebe kao dio preklapajućih globalnih zajednica muslimana, Slavena i građana „civiliziranog“ svijeta, osim toga što su bili habsburški i osmanski podanici. Takve komparativne reference pomogle su im da racionalizuju i dođu do rješenja za konkretna lokalna pitanja koja su često bila izražena u islamskom idiomu. Napori bosanskih muslimana da oblikuju vlastitu islamsku modernost – napredni unutar Habsburškog sistema, zauzvrat su postali model u muslimanskom svijetu.

• Možemo li u današnjem kontekstu odluke Berlinskog kongresa smatrati sporazumom Beča i Istanbula sa ciljem zaštite muslimanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini od progona koji su zadesili muslimane na Balkanu?

– Nikome na Berlinskom kongresu nije bilo stalo do progona muslimana na Balkanu (ili bilo gdje drugdje). Naprimjer, postojali su detaljni britanski izvještaji o strašnim zločinima počinjenim nad stotinama hiljada muslimana u Bugarskoj 1877-78, ali ti izvještaji nisu imali utjecaja na pregovore na Kongresu. Isto tako, Osmanlije su kontinuirano obavještavale evropske države o zvjerstvima i kršenju sporazuma kada je riječ o ličnoj sigurnosti i imovini muslimana koji su protjerivani iz novoformiranih balkanskih nacionalnih država, a sve je ostalo na gluhim ušima.

Habsburška zaštita muslimana mogla bi se okarakterisati kao posredna. Odnosno, administracija se nadala da će muslimani biti koristan protivnik ekspanzivnom srpskom nacionalizmu u pokrajini i nije htjela da dozvoli približavanje interesa bosanskih muslimana i srpskih nacionalističkih interesa u opoziciju habsburškoj administraciji. Također su se nadali da će sami muslimani htjeti tražiti pokroviteljstvo od habsburškog cara, a ne od sultana.

Na Berlinskom kongresu, Austro-Ugarska je dobila mandat da „civilizira“ orijentalnu pokrajinu – napor u ime Evrope u njenim pograničnim područjima. U isto vrijeme uspjeh Austro-Ugarske bio je da potvrdi vlastito reprezentativno mjesto u Evropi. Civilizacijski projekat pokazao je sposobnost habsburške države da vlada stranim zemljama na vrhuncu evropske borbe za kolonije. Benjamin Kállay, habsburški ministar finansija i administrator Bosne i Hercegovine s najdužim stažom, u intervjuu je objasnio da je habsburški mandat nosio civilizaciju orijentalnim narodima. Austrougarske publikacije su o Bosni i Hercegovini govorile kao o koloniji i čak su davale kredite i programe poreskih olakšica poljoprivrednicima iz Monarhije da dođu u Bosnu i Hercegovinu.

Habsburška monarhija željela je pokazati svoju carsku moć i novu pokrajinu kao uspješan model multikulturalne dvojne monarhije koja je prvi put uključivala muslimane. Međutim, Bosna i Hercegovina nije pripadala ni Austriji ni Mađarskoj, već je njome upravljalo direktno Ministarstvo finansija. Ni nakon aneksije nije bilo bosanskog predstavništva u saborima Monarhije, dok bosanski pokrajinski Sabor, kada je otvoren 1910. godine, nije imao zakonodavnu vlast i mogao je raspravljati samo o temama koje je odobrila uprava. Status bosanskih podanika bio je najograničeniji u odnosu na druge podanike Monarhije, a nisu imali istu pravnu zaštitu u inostranstvu. I opet, za razliku od ostalih habsburških podanika u drugim provincijama, podanici u Bosni i Hercegovini nisu tretirani kao etničke, već kao vjerske grupe, koje je uprava željela kontrolirati putem vjerskih imenovanja.

• Koliko nam iskustva Bošnjaka iz austrougarskog perioda mogu pomoći u razumijevanju islama i muslimana u Evropi danas?

– Uspoređujući habsburšku Bosnu i Hercegovinu sa onim što je danas, neka su zajedništva potpuno očigledna: Bosna i Hercegovina još, po dizajnu, nije potpuno suverena i čak ima vicekralja koji govori njemački u ulozi visokog predstavnika, dok njenu teritoriju priželjkuju susjedi. Insistiranje i naglasak na vjerskoj pripadnosti bosanskih građana u političkim organizacijama, umjesto da se radi na izgradnji civilnog društva, još je jedna karakteristika koja podsjeća na evropske kolonijalne projekte 19. stoljeća od Bosne do Libana.

Najvažniji zaključak iz habsburškog iskustva za bosanske muslimane je, možda, bilo shvaćanje da su njihova postignuća i institucionalni razvoj – političko organiziranje, udruživanje, obrazovanje, rad na autonomiji u vjerskim poslovima – rezultat njihovih vlastitih napora. Ova iskustva kulturnog, socioekonomskog i političkog organizovanja radi zaštite i očuvanja njihovih prava i zajednica tokom habsburške vladavine, bila su ključna za opstanak bosanskih muslimana u onome što je uslijedilo u Kraljevini Jugoslaviji koja je bila neprijateljski nastrojena prema muslimanima, posebno u poređenju sa muslimanima inkorporiranim u Srbiju, a zatim i Jugoslaviju direktno iz Osmanskog carstva, poput onih u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji.