Uvod u Rusko carstvo: Od Rurika, preko Mongola, do Ivana III

Nakon što smo u prvom tekstu objasnili federalni ustroj Ruske Federacije te nacionalnu i vjersku sliku ove euroazijske države, najveće na svijetu, u ovom tekstu ćemo obraditi historijski razvoj od prvih naseobina, preko formiranja prvih zajednica i država sve do nastanka Ruskog Carstva.

Na skoro 20 miliona kvadratnih kilometara, koliko iznosi površina Rusije i država kojima je nekada vladala – bilo kao kolonizator, bilo kao najjača država Sovjetskog saveza – ljudi žive i rade nekoliko hiljada godina. Prvi nalazi ukazuju na naseobine od drugog milenija prije nove ere, ali se malo zna o njihovom etnicitetu, institucija ili aktivnostima.

Osvajači i istraživači Huna, Avara, Gota i Mađara su prolazili ovim područjima od četvrtog do devetog stoljeća nove ere, ali se nisu zadržavali i nisu mnogo utjecali na istočne Slavene, koji su se u tom periodu širili između rijeke Elbe i Pripjatskih močvara. No, u devetom stoljeću dolazi do prodora naroda sa sjevera i bliskoistočnih trgovaca sa juga, koji donose nove koncepte političkog, ekonomskog ustroja.

Knjaz Rurik i Zlatna horda

Sredinom devetog stoljeća jača trgovina u gornjem toku rijeke Volge, gdje skandinavski trgovci uspostavljaju novi centar, koji je današnji grad Rjazan (centralni dio europskog dijela Rusije), a gdje su od sedmog stoljeća istočni Slaveni većinski stanovnici, koji su desetljećima polako asimilirali lokalna plemena ugrofinskog porijekla.

Prema najstarijim dokumentima, skandinavski ratnik Rurik izabran je za prvog “knjaza“ približno 860. godine, a njegovi su nasljednici polako napredovali ka jugu i osvojili Kijev, kojim su tada dominirali Kazari. Olegov sin Igor te potom unuk (Igorov sin) Svjatoslav vremenom su potčinili sva istočnoslavenska plemena kijevskoj upravi, uništili Kazarski Kanat i vodili nekoliko vojnih napada na Bizant i Perziju.

Ovo je priča o nastanku prve istočno slavenske države Rus duž rijeke Dnjepar, priča o kojoj se spore ukrajinski i ruski historičari – ko je pravi nasljednik u srži je spora, Ukrajina ili Rusija. No, početak je zajednički. Do kraja 10. stoljeća je došlo do spajanja nordijske vojne aristokracije i slavenskih stanovnika, kao i utjecaja grčke crkve, do kojeg je došlo pohodima na Carigrad – Konstantinopol.

Do 11. stoljeća, naročito tokom vladavine Jaroslava Mudrog, ova država je doživjela veliki ekonomski, arhitektonski i kulturološki procvat. No, kao što to obično biva sa slavenskim plemenima, od tada pa do danas unutrašnje borbe i svađe dovele su do raspada Kijevske Rusije, a jačale su države Vladimir-Suzdal, na sjeveroistoku, Novgorod, na sjeveru, i Halič-Volnija, na jugozapadu.

Završni udarac i uništenje Kijeva donijela je mongolska Zlatna horda u 13. stoljeću. Halič-Volnija vremenom postaje dio Poljsko-Litvanske unije, a Vladimir-Suzdal (gdje su dominirali Mongoli) i nezavisna Novogordska Republika kasnije će biti osnova za modernu rusku državu.

Vratimo se Mongolima, koji ubrzavaju raspad zemlje Rusa. Razjedinjeni prinčevi na jugu lak su plijen mongolskim napadačima 1223. godine, a narednih godina gori grad Vladimir i drugi gradovi na sjeveroistoku Rusije. Samo je Novogordska Republika izbjegla osvajanje i nastavlja razvoj. Sve do 1480. godine ruski prinčevi plaćaju danak mongloskim vladarima, no Mongoli razvijaju lokalnu mrežu puteva, kao i vojsku.

Aleksandar Nevski i nasljednici

Spomenute godine novogordski princ Aleksandar Nevski uspijeva odbiti napad sjevernih krstaša sa zapada. Iako je postao veliki princ, Aleksandar se proglašava vazalom Zlatne horde, pošto nije imao snage da joj se odupre.

Njegov najmlađi sin Danil Aleksandrovič osniva Moskovsku kneževinu, čiji postaje i prvi vladar, a koja je na kraju prognala Tatare iz Rusije. Moskva je prvo bila vazal državi Vladimir, ali ju je potom osvojila i apsorbirala.

Upravo je saradnja s mongolskim vladarima omogućila Moskvi da se razvije i ojača. Mongoli su odobrili titulu “veliki princ Moskve“ i ovlastili Moskovu da prikuplja tatarski danak od ruskih prinčevina.

Dodatnu snagu Moskva dobija 1299. godine, kada je postala centar Ruske pravoslavne crkve, a njen poglavar je i dalje nosio titulu “kijevski mitropolit“.

Do sredine 14. stoljeća dolazi do pada snage Mongola, što stvara prostor velikim prinčevima da se otvoreno protive mongolskoj upravi. Na rijeci Don 1380. godine zbiva se Bitka na Kulikovom polju, gdje su Mongoli poraženi, a veliki princ Dmitroj Donski osvaja slavu.

Dolazi do učvršćivanja moskovske uprave na teritoriji koja se širi kupovinom, ratom i ugovorenim brakovima.

Ivan III Veliki

Narednog, 15. stoljeća pojavljuje se jedna od najznačajnijih ličnosti ruske historije – Ivan III, Ivan Veliki, koji je najbolje vodio proces širenja moskovske države osvajanjima, bogaćenja i jačanja države. Za njega se kaže da je napravio okvir, temelje za stvaranje ruske nacionalne države.

Ivan III je vodio veliku borbu sa sjeverozapadnim rivalom, Velikim vojvodstvom Litvanije, nad poluautonomnim principatima u bazenenima gornjeg Dnjepra i rijeke Oka. Pod njegovom vladavinom Veliko vojvodstvo Moskve je utrostručilo svoju teritoriju – to se dešava bijegom nekih prinčeva, prekograničnim upadima i dugim ratom protiv Novogoroda. Ivan III uspijeva osvojiti Novgorod i Tver.

Prorok Filofej od Pskova Ivanu Velikom je prorekao kako će njegovo carstvo biti “Treći Rim“, a ideju o Moskvi kao novom Rimu pridonosi pad Konstantinopolja 1453. godine, kao i Ivanov brak s bizantijskom princezom Sofijom Palajologinom iz 1472. godine. Tokom njegove uprave nastaje Prikaz (centralno upravno tijelo), usvaja se Sudbenik (prvi set zakona od 11. vijeka), dvoglavi orao kao grb Rusije i simbol nastavka moći Bizanta kroz Rusiju.

Slično Tudorima i drugim savremenicima na zapadu Europe. Ivan III se proglašava kao apsolutni suverenitet nad ostalim ruskim plemićima i prinčevima. Odbio je nastaviti plaćati danak Tatarima i pokrenuo seriju napada, koji su doveli do konačnog poraza Zlatne horde, koja je podijeljena na nekoliko kanata i hordi.

Kako bi odbranio državu koja je nastavila s ekspanzijom, nastavio je s unutrašnjom konsolidacijom, pa su vladari Moskve smatrali kolektivnom imovinom cijelu rusku teritoriju do 16. stoljeća. Razni polunezavisni prinčevi su i dalje svojatali neke dijelove teritorije, ali ih je Ivan III natjerao da prihvate njegovu vlast, kao i njegovih nasljednika, koji su nešto kasnije preuzeli drugu titulu – car…