Sankcioniranjem ruskih naučnika najviše gubi nauka

Od pokretanja invazije na Ukrajinu 24. februara brojne ruske kompanije i pojedinci našli su se na udaru međunarodnih sankcija, a nove mjere usmjerene su i ka ruskoj naučnoj zajednici.

Evropski parlament donio je odluku o prekidu saradnje s naučnom zajednicom Rusije, a brojne zemlje su se već zasebno odlučile na takav korak, što je izazvalo uglavnom osude naučnika “s obje strane sankcija”, iako su mnogi političari i zagovaratelji akcija protiv Rusije te mjere proglasile novom pobjedom.

Profesor Asif Šabanović, član Akademije nauka i umjetnosti (ANU) Bosne i Hercegovine i jedan od najcitiranijih bosanskohercegovačkih naučnika, pita zašto takve poteze treba smatrati kaznom za samo jednu stranu kada se dobro zna da su obje strane uživale u povoljnosti međusobne naučne saradnje? Ovim potezima su, kaže, “kažnjeni” svi oni koji su spriječeni da realiziraju potencijale te saradnje.

Odluka Evropske komisije je ‘greška’

“Gubitnici su naučnici s obje strane”, smatra akademik Šabanović.

Fizičarka Maja Gajić govori da sličan sentiment vlada u široj naučnoj zajednici te ističe da su brojni voditelji istraživačkih projekata doveli u pitanje smislenost kažnjavanja naučnika, ali i postavili pitanje budućih odnosa naučnika “sa dvije strane”. Navodi primjer Jana Wopkinga, direktora njemačke grupe U15 istraživačkih univerziteta, koji je upitao da li će se naučna saradnja u narednim godinama odvijati na globalnom nivou ili će biti iscjepkana u blokove.

I druge njegove kolege iz evropske naučne zajednice su prekid saradnje nazvali greškom, a neki, poput Kurta Deketelaerea, generalnog sekretara Lige evropskih istraživačkih univerziteta, otišli su korak dalje. Odluku Evropske komisije da ukine finansiranje ruskih naučnika nazvao je “greškom” kojom se šalje pogrešna poruka ruskoj akademskoj zajednici.

Šabanović dodaje da je selektivno prekidanje saradnje u nekim oblastima opravdano, ali prekid cjelokupne saradnje je nemoguć, nepraktičan i teško ostvariv. Ono što je značajno u ovim mjerama jeste njihov pokazatelj generalnog odnosa prema nauci.

Saradnja naučnika i tokom Hladnog rata

“I ovdje se pokazuje odnos društva prema nauci – ona se smatra manje važnom. I pored svih priča, smatra se potrošnjom, pa je lako ‘odrezati’ sankcije dok su neke druge poslovne relacije ostavljene na volju učesnika”, smatra međunarodno priznati naučnik.

Ipak, nešto je optimističniji kada je u pitanju budućnost saradnje nauka “s dvije strane”, pogotovo kada se uzme u obzir prošlost. Nešto stariji naučnici, kaže, bili su svjedoci problema saradnje tokom Hladnog rata te podsjeća da i u tim uvjetima razmjena informacija među naučnicima ipak postojala, a zajednički rad, iako ograničen, bio je moguć.

“Danas je ipak malo teže zatvoriti sve puteve razmjene informacija između naučnika”, kaže Šabanović te dodaje kako je pitanje da li u ovom dobu globalne dostupnosti informacija te zabrane mogu biti realizirane.

“Naravno, moguće je spriječiti fizičko prisustvo, ali je COVID-19 u posljednje dvije godine pokazao da se obim saradnje nije smanjio iako smo bili u ‘karantinima’.”

Ujedno pita zašto se uopće prekidaju sve relacije s naučnicima: “Jesu li oni donosioci odluka?”

Međunarodna svemirska stanica kao primjer

Međunarodna zajednica je uvela niz sankcija ruskim kompanijama i pojedincima, prije svega onim bliskim predsjedniku Vladimiru Putinu, ali istovremeno i dalje kupuje ruske energente, odnosno plin i naftu, čime se uveliko finansira ruska vojna mašinerija.

Gajić podsjeća da će, iako evropske zemlje nisu ulagale ogromne resurse u zajedničku saradnju s ruskim naučnicima, nedostatak te podrške naučna zajednica dobro osjetiti.

“Rusija je poboljšala ulaganja u nauku nakon prvih godina od raspada Sovjetskog saveza, kada je veliki broj naučnika otišao iz zemlje jer jednostavno nisu imali sredstava da se bave svojim istraživanjima, ali i danas ta ulaganja nisu na nivou drugih moćnih zemalja.”

I ono što se ulaže uglavnom ide u pravcu istraživanja svemira, fizike… odnosno u istraživanja koja bi mogla donijeti neku premoć na međunarodnom planu. Stoga je svako uskraćivanje finansijske i druge podrške naučnicima u Rusiji izuzetno značajno.

“Svima je poznata Međunarodna svemirska stanica [ISS], koja je plod naučne saradnje Zapada, prije svega SAD-a i Rusije, a na toj svemirskoj stanici su stručnjaci iz cijelog svijeta godinama provodili brojne naučne eksperimente. To je samo jedan od primjera plodova saradnje naučnika iz Rusije i kolega sa Zapada.”

Historijsko otkriće Higgsovog bozona

Stoga je i tužna vijest da je Evropska svemirska agencija (ESA) već obustavila saradnju s ruskim Roskosmosom u naporima za istraživanje i osvajanje Marsa, a ovih dana je obustavljena saradnja i u poduhvatima koji se tiču Zemljinog satelita Mjeseca.

Prekid saradnje bi posebno mogao utjecati i na istraživanja vezana za klimatske promjene, smatra Gajić, koja kaže da su obustavljeni projekti na ruskom dijelu Arktika.

Uskraćivanje pristupa permafrostu, koji se većinski nalazi na ruskoj teritoriji, onemogućuje naučnike da dobijaju podatke o promjenama u trajno zaleđenom tlu utječe na naše razumijevanje promjena s kojim se suočava planeta Zemlja, navodi Gajić.

Topljenje permafrosta bi moglo dovesti do otpuštanja plinova, koje bi pogodovale pojačavanju efekta staklene bašte, što bi imalo ogromne posljedice na klimatske promjene.

Također, ruski naučnici pomogli su i sagraditi Veliki hadronski sudarač u Švicarskoj, poznatiji kao CERN. Godine 2012. sudarač je omogućio historijsko otkriće Higgsovog bozona, koji je do tada bio samo stvar teorije.

Zaobilazni kanali za zajednički rad

Ono što je dobra vijest je da SAD za sada nije naredio prekid saradnje s ruskim naučnicima, smatra Gajić, što bi moglo omogućiti da se nađu zaobilazni kanali da se nastavi zajednički rad.

Šabanović navodi da se prekid naučne saradnje u nekim oblastima neće mnogo osjetiti, dok bi u drugim slučajevima moglo doći do značajnog zastoja u istraživanju.

Prema navodima međunarodnih naučnika, stotine partnerstava ruskih i zapadnih institucija je do sada zamrznuto, a neka su u potpunosti raskinuta. Ruska invazija je za kratko vrijeme poništila godine posvećene izgradnji međunarodne saradnje nakon raspada Sovjetskog saveza prije više od tri desetljeća.