Zagađenost zraka i korona virus: Ubojita kombinacija na Balkanu

Srbija ima najveću stopu smrtnosti od zagađenosti zraka u Evropi, a građani ili nisu svjesni ili se mire s time jer misle da ne mogu ništa uraditi po tom pitanju, navodi za Al Jazeeru Dragana Jovanović, pulmolog i profesorica sa Medicinskog fakulteta u Srbiji, dodavši kako ovakvo stanje sa zrakom posebno teško pogađa djecu.

Kombinacija zagađenosti zraka i korona virusa posebna je priča, dodaje sagovornica i ističe kako pluća osobe koja je na udaru aerozagađenosti, uslijed smanjenog imuniteta, imaju veće šanse za zarazu virusom.

• Kakva je trenutna situacija u Srbiji kada je riječ o zagađenju zraka, da li su ljudi svjesni da žive u državi s najzagađenijim zrakom u Evropi?

– Analiza objavljena 2019. godine ukazuje da je u Srbiji smrtnost od aerozagađenja najveća u Evropi – 175/100.000 stanovnika, dok je, naprimer, na Islandu 37, a u Irskoj 41.

Proizvodnja energije iz uglja doprinosi niskom kvalitetu vazduha u Srbiji, termoelektrane na ugalj oslobađaju znatne količine čvrstih, suspendovanih čestica, sumpor-dioksida i azotnih oksida – pri čemu azotni oksidi posredno doprinose formiranju ozona, kao i kiselih kiša od sumpornih jedinjenja. Druge opasne supstance koje se emituju iz dimnjaka termoelektrana na ugalj su teški metali, kao živa, i trajni organski zagađivači, kao dioksini i policiklične aromatične hemikalije.

Sagorevanje uglja je dominantan oblik je inače proizvodnje energije u Srbiji i na Zapadnom Balkanu, sa teškim zdravstvenim posledicama – 16 zastarelih elektrana na ugalj u regionu (proizvodnja samo 8GW energije) emituje zagađenje kao 250 elektrana na ugalj u čitavoj Evropskoj uniji (proizvodnja električne energije 156GW). Ovih 16 elektrana na ugalj na Zapadnom Balkanu emituje 20 puta više sumpor-dioksida i 16 puta više čestica PM nego elektrane u EU, pa je tako emisija sumpor-dioksida tih 16 elektrana 720.000 tona godišnje, dok 250 elektrana u EU emituju 618.000 tona godišnje.

Dve srpske termoelektrane na ugalj, Kostolac (A i B) i Nikola Tesla (A i B), nalaze se među prvih 10 elektrana sa najvećim zagađenjem i najvećim uticajem na zdravlje u Evropi. Srbija je najviše pogođena ovim „domaćim“ zagađenjem.

Što se tiče svesti ljudi o takvom strašnom aerozagađenju koje odnosi živote odraslih i oštećuje razvoj i zdravlje njihove dece, nisam sigurna da je većina uopšte svesna toga, ili pak sebe umiri mišlju da ne može da utiče na takve stvari i potisne to. Međutim, svakako ne stoji da ne može ništa da se uradi, a mi to vidimo iz dragocenih, mada još uvek retkih primera uspešno organizovanih pobuna ljudi protiv uništavanja prirodne okoline i stvaranja velikih zagađenja tla, vode ili vazduha, samo zarad profita.

• Koja su najčešća, a koja najteža oboljenja pluća koja se mogu povezati sa zagađenjem zraka u Srbiji? Da li je prisutan trend rasta broja oboljelih?

– Efekti zagađenja vazduha po zdravlje su dobro dokumentovani, premda mešavine zagađenja u vazduhu mogu biti kompleksne, u različitim proporcijama. Glavni zagađivači, za čiji uticaj na zdravlje postoje brojna istraživanja i dokazi, su čvrste čestice poput PM2.5 i PM10, zatim ozon, azot-dioksid, sumpor-dioksid, metan, živa i čađ dobijena izgaranjem ugljovodoničnih gasova.

Najveću štetu zdravlju čini čestično zagađenje, koje se prati tako što se meri koncentracija sitnih partikularnih čestica, PM10 (promera 10 mikrometara ili manje) i PM2,5 čestica (promera 2,5 mikrometara ili manje) po kubnom metru u vazduhu. Zbog toga što su ovoliko sitne, kada se udahnu, ove čestice kroz plućne alveole dospevaju direktno u naš krvotok i izazivaju štetne efekte u plućima i srcu, a mogu dovesti i do malignih i raznih drugih oboljenja. Pored tog čestičnog zagađenja, veliki problem pravi i zagađenje određenim gasovima od kojih su najvažniji sumporovi i azotovi oksidi.

Uticaj na respiratorne organe je inače i najbolje dokumentovan, pa se vrlo dobro znaju štetne posledice odnosno ozbiljni poremećaji i bolesti koje nastaju vezane za aerozagađenja. Izloženost zagađenju spoljašnjeg vazduha je povezana sa velikim brojem akutnih i hroničnih poremećaja disajnih organa, od običnih iritacija, preko ozbiljnih bolesti pa do smrtnih ishoda.

Štetni efekti ovih zagađivača vazduha po zdravlje su najviše uočljivi upravo kad su u pitanju disajni organi, a dijapazon posledica obuhvata od najlakših poput učestalih raznih respiratornih simptoma (pojačan kašalj npr.), zatim infekcije disajnih puteva, povećanu reaktivnost disajnih puteva, alergije, upale pluća virusnog ili bakterijskog porekla; nastaju vremenom i trajne promene strukture pluća sa smanjenom funkcijom pluća i respiratornim invaliditetom zbog nepovratnog smanjenja disajnih kapaciteta.

Mogu dovesti do razvoja ozbiljnih hroničnih plućnih oboljenja kao što su hronična opstruktivna bolest pluća, emfizem pluća, astma, ali i učestalijih i težih pogoršanja ovih prethodno postojećih oboljenja koja tada zahtevaju neophodno bolničko lečenje,  a zasigurno vode i povećanoj smrtnosti od ovih bolesti. Posebno treba naglasiti značajno veći rizik oboljevanja od karcinoma pluća.

Sveukupno, može se reći da je rezultat uvek smanjeni kvalitet života sa većim poboljevanjem i povećanom smrtnosti od različitih bolesti disajnih organa.

• Posebno pitanje se odnosi na djecu: Kako pluća u razvoju reaguju da udar čestica PM2.5 i PM10, da li su odrasli svjesni šta rade djeci?

– Unazad već desetak godina postoje sve veći dokazi da se zagađenje vazduha javlja i kao ozbiljan faktor rizika za zdravlje dece. Deca mogu biti značajno ugrožena još pre rođenja zbog oštećenja aerozagađenjem reproduktivnih sposobnosti roditelja (ugrožen kvalitet sperme, fragmentacija naslednog materijala DNK), što može biti vidljivo po rađanju: mala težina pri rađanju, prevremeno rađanje sa svim poznatim rizicima i posledicama.

Istraživanja su dokazala pogubne posledice i po odojčad i decu, kod kojih je normalan rast i fiziološki porast funkcijskih kapaciteta pluća ometen, smanjen, u područjima sa velikim koncentracijama aerozagađenja; studije su dokazale da se normalan rad pluća tj. kapaciteti pluća poboljšavaju kada se deca premeste u područja sa manjim zagađenjem vazduha, ali isto tako se pogoršavaju kada se deca premeste na područja sa većim zagađenjem vazduha.

Ovakvi negativni uticaji aerozagađenja na normalan razvoj pluća u dece predstavlja dodatan faktor rizika za češći razvoj plućnih bolesti u detinjstvu oput astme, ali i u kasnijem, odraslom životnom dobu, kao i slabiji imunitet prema virusnim i bakterijskim infekcijama disajnih puteva. Izlaganje zagađenju vazduha kod dece značajno doprinosi ne samo većem porastu novih slučajeve astme, već i izrazitom pogoršanju eventualno već postojeće respiratorne bolesti u detinjstvu, bilo da je astma ili neko drugo oboljenje u pitanju sa većim oštećenjima pluća.

Međutim, treba naglasiti da nisu samo pluća dece ugrožena aerozagađenje, pa je tako sve više dokaza čak i za pojavu dijabetesa.

Naročito velika zabrinutost posebno po zdravlje dece proizilazi iz velikih emisija žive i olova iz termoelektrana na ugalj, jer izlaganje olovu ili živi u detinjstvu dovodi do različitih teških neurorazvojnih poremećaja, sniženog kognitivnog funkcionisanja, oštećenja govornih sposobnosti i tečnosti govora, agresivnosti, depresije, poremećaja spavanja, ali i trajnog toksičnog oštećenja većine drugih organa sa značajnim posledicama u smislu češćeg oboljevanja i ranijeg umiranja.

• Koliko se Srbija, pa i regija, bori s ovom problematikom, da li je to dovoljno (po Vašem ljekarskom mišljenju) te kako poboljšati stanje?

– Jedino pravo rešenje za problem aerozagađenja jeste u koracima koje mora vlast da preduzme da bi se smanjilo zagađenje, kao što su to druge evropske zemlje van Balkana davno uradile.

Još od 1. januara 2018. na snagu je stupila nova EU direktiva o kontroli. Prema toj direktivi i zemlje Zapadnog Balkana, uključujući i Srbiju, bile su dužne da počnu smanjivanje emisija iz velikih postrojenja za sagorevanje i da usaglase nacionalne zakone i pravila sa zakonima EU, uključujući i određivanje privremenih plafona vrednosti emisija za 2018. i 2019.

Nacionalni Plan za smanjenje emisija (NERP) Ministarstva zaštite životne sredine iz decembra 2017. postavio je za cilj da se smanje ukupne godišnje emisije sumpor dioksida, oksida azota i čvrstih čestica PM iz starih velikih postrojenja za sagorevanje (Nikola Tesla, Kostolac, Novi Sad, Kolubara, Pančevo), kako bi se najkasnije do 1. januara 2028. godine dostigle granične vrednosti emisija koje su propisane navedenom direktivom. Dostizanje ovog cilja obezbeđuje se smanjenjem emisije tj. uspostavljanjem emisija za sumpor dioksid, okside azota i PM do vrednosti koje ne prevazilaze predviđene godišnje maksimalne vrednosti emisija svakog pojedinačnog postrojenja.

Srećom, ovaj naš problem (Balkana) oko aerozagađenja je od posebnog interesa i za EU, dobrim delom jer su i nekoliko zemalja EU ugrožene širenjem aerozagađenja iz naših prostora. Dokaz vitalnog značaja rešavanja ovog problema jeste i da je EU upravo namenila oko 4 milijarde eura pomoći Srbiji za aktivnosti  sa ciljem smanjenja emisije zagađivača vazduha kao jedan od prioriteta!

• Koliko je pandemija korona virusa skrenula pažnju sa problema zagađenog zraka?

– Pandemija je svakako dobrodošla za marginalizaciju ne samo ovog problema, pa su i  nedavne ironične izjave čelnika naše zemlje da se narod zainteresovao za ekološke probleme jer je porastao životni standard, takođe jedan u nizu pokušaja da se neke neosporne činjenice zaobiđu i njihov značaj minimizira.

• Kakve su prognoze za ljude koji su na udaru oba ‘zagađivača života’ – virusa i štetnih tvari iz zraka?

– Poznato je da osobe koje su izložene aerozagađenju spadaju u rizične grupe i za bakterijske i za virusne infekcije jer se narušava za čoveka veoma bitan lokalni imunitet, imunska barijera donjih disajnih puteva. Pluća osobe izložene aerozagađenju kakvo je često u našoj sredini, imaju samim tim i značajno veće šanse da obole od COVID-19. Druga vrsta zagađenja vazduha izražena u našoj sredini, sumpor-dioksidom i azot-oksidom koji sa vodom čine jaka kisela jedinjenja, takođe doprinosi većoj verovatnoći oboljevanja od COVID-19. Naime, kada je vlažno vreme a nose se maske, zbog vlage koja sadrži ova jedinjenja, suze oči i curi nos, te se maske ovlaže i samim tim manje štite od virusa korona. Na taj način aerozagađenja mogu uticati i na brže širenje zaraze.

Imunitet zaražene osobe je jedan od odlučujućih faktora da li će COVID-19 infekcija imati blagi ili težak oblik. Posebno veliki rizik jeste kod osoba koji imaju komorbiditete, neko respiratorno oboljenje, kardiovaskularno oboljenje, dijabetes, ili su gojazni, stariji itd. Dugotrajna aerozagađenja narušavaju lokalni odbrambeni imunski status donjih delova disajnog sistema i vremenom nastaju trajne promene strukture pluća. To vodi smanjenoj funkciji pluća, sa razvojem hroničnih respiratornih oboljenja poput HOBP (hronična opstrukcijska bolest pluća), pa je jasno zašto aerozagađenje ima uticaj i na tok COVID-19 infekcije.

Dakle, ta dva odlučujuća momenta, imunitet osobe (i lokalni u disajnim organima i celokupni), i prethodno postojeća oboljenja – i to upravo ona na koje aerozagađenje ima veliki uticaj (respiratorna, kardiovaskularna, dijabetes!), imaju veoma značajnu ulogu u tome kakva će biti težina oboljenja izazvanog SARS-CoV2 virusom. Time aerozagađenje indirektno predstavlja faktor rizika za teže kliničke oblike COVID-19 infekcije, koji mogu da dovedu do smrtnih ishoda.

• Koje još treba izdvojiti uzročnike modernih oboljenja pluća koji su prisutni?

– Svakako su to razne vrste virusa i bakterija, koje ne samo da uzrokuju najčešće akutna zapaljenja, već izazivaju i akutna pogoršanja hroničnih respiratornih oboljenja poput HOBP i astme, fibroza pluća, od kojih koja grubo procenjeno boluje oko 20-tak procenata stanovništva; ove faze pogoršanja obolelima remete ne samo kvalitet života već samom činjenicom da se pojačano guše u tim fazama pogoršanja i da moraju češće bolnički da se leče, već i nepovratno dalje oštećuju pluća vodeći ranijoj smrti.