Balkan se često smatra regijom koja je većim dijelom historije opterećena nasiljem i nacionalističkom euforijom. Od ustanaka s početka 19. stoljeća do ratova za raspad Jugoslavije, Balkan se opisuje kao evropsko “bure baruta”. Balkan je, u najmanju ruku, popularno opisati kao regiju razularenog nacionalizma.
Strahove da bi to bure moglo biti zapaljeno ponovo potaknula je ruska agresija na Ukrajinu od 24. februara; službena Moskva je otvoreno najavila reakciju ako Bosna i Hercegovina, jedna od najranjivijih balkanskih zemalja, napravi ozbiljnije korake ka članstvu u NATO, što je među građane ulilo strah i vratilo sjećanje na 100.000 ubijenih u zemlji tokom četverogodišnjeg rata devedesetih godina prošlog vijeka.
Ali, je li Balkan uistinu oduvijek bio mjesto bespoštednog nasilja?
Prema velikom istraživanju Siniše Maleševića, redovnog profesora University Collegea u Dublinu, člana Royal Irish Academy i Academia Europea, te člana Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, nacionalizam i organizirano nasilje nisu nikakva svojstvena obilježja balkanske regije. Naprotiv, historijski gledano, veoma su nove pridošlice u ovu regiju. Nasuprot glavnoj struji u historiografiji Balkana, Malešević tvrdi da je na jugoistoku Evrope većim dijelom 19. stoljeća bilo vrlo malo nacionalizma, te da je za najveći dio stanovništva nacionalizam bio marginalna ideologija još duboko u 20. stoljeće. Praktično, nacionalizam je na Balkanu bio tek kasna pridošlica.
Više nasilja u drugim dijelovima Evrope
Evo nekoliko kratkih detalja koje je o historiji balkanskog nacionalizma Malešević zabilježio u knjizi Zašto je nacionalizam tako moćan? u kojoj se opširno bavi transformacijom nacionalizama u svijetu u posljednjih 200 godina:
Na Balkanu je bilo manje nacionalizma i manje nasilja nego u većini drugih dijelova Evrope. Dok su, primjerice, francuska i britanska politička zajednica vodile ratove, kolonizirale svijet ili se nasilno suočavale s različitim revolucijama i brojnim pobunama tokom 19. stoljeća – pri čemu je Britanija sudjelovala u najmanje 60 većih ratova – u istom je razdoblju jugoistočna Evropa doživjela šest nasilnih sukoba i pet važnih (seljačkih) ustanaka. Dalje, dok je početkom 19. stoljeća velik dio Evrope bio zaokupljen izuzetno razornim Napoleonovim ratovima, koji su ukupno odnijeli gotovo šest miliona žrtava, balkanski su ustanci u istom razdoblju doveli do nekoliko hiljada žrtava.
Imaju li onda balkanski ustanci s početka 19. stoljeća ikakve veze s nacionalističkom ideologijom?
Prema Maleševiću, različiti su balkanski ustanci s početka 19. stoljeća – primjerice Prvi (1803-1813) i Drugi srpski ustanak (1815-1817), Hadži-Prodanova buna 1813. godine – bili posljedica previranja unutar Osmanskog carstva, a ne ono što u njima vide na Zapadu: “revolucije zbog nacionalnog oslobođenja”.
Vođe ustanaka, Đorđe Petrović Karađorđe i Miloš Obrenović, bili su oportunistički trgovci koji su ubrzo uvidjeli da se socijalne frustracije lokalnog seljaštva mogu kanalizirati u takvom smjeru koji će pogodovati njihovom ličnom utjecaju te će im između ostalog pomoći i u ambiciji uspostave monopola na trgovinu svinjama s Habsburškom monarhijom. I jedan i drugi su bili nepismeni, a životni stil i sustav vladavine preuzeli su od Osmanskog carstva: umjesto da zahtijevaju nezavisnost Srbije, pokrenuli su unutarnji osmanski sukob te su garantovali da će “obnoviti poredak u sultanovo ime” i kazniti nelojalne i neposlušne ajane i janjičare.
Stanovništvo na Balkanu odbijalo nacionalizam
Za Maleševića je nezainteresiranost stanovništva na Balkanu za nacionalne teme u neku ruku i razumljiva – golemu većinu stanovništva na jugoistoku Evrope u to doba činilo je seljaštvo, čiji je osjećaj pripadnosti oscilirao između lokalne (srodstvo, selo) i vjerske pripadnosti (pravoslavlje i islam), pa nije bilo prostora za razumijevanje svijeta u nacionalnom smislu.
Ne bi li dobili podršku za podizanje ustanka, vođe su se morali oslanjati na plemenske ili rodbinske veze, religijom nadahnuta proročanstva koja su propast Osmanskog carstva povezivala s drugim Isusovim dolaskom […] Najčešće je, međutim, presudan izvor za mobilizaciju bila prisila. Karađorđe je, primjerice, prijetio da će spaliti sela onima koji se ne budu pojavili (na ratištu) ili da će odrubiti glave Srbima (kršćanima) koji budu pomagali Turcima muslimanima.
Vlasti su se također služile i antisemitizmom, ksenofobijom i okrivljivanjem vjerskih i etničkih manjina.
U tom smislu, nasilje na Balkanu je najvećim dijelom bilo orkestrirano odozgo ne bi li se izazvao osjećaj međuetničkog straha i, na kraju, unutrašnja (nacionalna) kohezija.
Nacionalizacija masa kroz medije i škole
Širenje obrazovanja također je postalo ključnim sredstvom za ucjepljivanje nacionalističkih ideologija među stanovnike Balkana, organizirano pod državnim pokroviteljstvom. U Srbiji su, primjerice, novi državni intelektualci bili angažirani na pisanju udžbenika i druge literature kojom se Srbi prikazuju kao “prvi i najstariji evropski narod”.
Balkanske su vlade, također, osiguravale finansijsku podršku novinama, pa je s početkom 20. stoljeća u opticaju bio velik broj nacionalističkih novina. Krajem 1920-ih i početkom 1930-ih, primjerice, Jugoslavija je imala 50 velikih dnevnih novina. Balkanske su države podržavale i iredentističke pokrete u susjednim zemljama.
Ipak, uprkos neviđenoj nacionalističkoj propagandi koja je prodirala u sve dijelove državnog aparata – a posebno u obrazovanje, masovne medije i civilno društvo – nacionalizam je ostao ideologijom elitne manjine, koju sve do duboko u 20. stoljeće uglavnom nije prihvatalo seosko stanovništvo kao ni radnici u gradovima.
Prema Maleševiću, tek početkom balkanskih ratova 1912-1913. godine, odnosno Prvog svjetskog rata, nacionalističke ideologije prodiru u veće dijelove stanovništva, a ratovi pripomažu stvaranju određenog stepena grupne kohezije; čak ni tada, međutim, većina stanovništva u jugoistočnoj Evropi još nije posve nacionalizirana i većina seljaka kao i radnika u gradovima i dalje je skeptična prema tim ratovima, ili im se posve protivi.