Šifra ‘Lithium’ i najveće tajne Washingtona

Svet je daleko odmakao od prvih dana elektronskih komunikacija – klasičnih telefona, mobilne telefonije i prvih računarskih mreža. Danas je komunikacija putem elektronskih sredstava, na prvom mestu interneta, ušla u praktično sve delove sveta – čak i one nenaseljene, poput Antarktika.

U isto vreme, i sami računari su se značajno smanjili te postali – telefoni. Čak i najjeftiniji smartfon je nekoliko stotina puta brži od računara starih deceniju ili dve te čak hiljadu puta brži od super-računara sa kraja devedesetih, koji su zauzimali čitave sobe. Uz ovo, i komunikacije postaju brže, kako bi podržale zahtevne videoplatforme (poput Netflixa) te prenos velikih količina podataka. Novi internetski standardi, poput 5G i WiFi 6, do pedeset puta su brži od starih ADSL i bazičnih optičkih standarda.

Posledično, tokom godina, i obaveštajne službe širom sveta su pratile razvoj i usvajanje novih tehnologija, ali iz svojih interesa. Davno su prošla vremena kada su tajni agenti morali da “presreću” pisane pošiljke, ili da se penju na telefonske stubove kako bi instalirali opremu za prisluškivanje i praćenje razgovora. Današnja špijunaža se u najvećoj meri oslanja na sredstva internetskog i elektronskog nadgledanja, praćenja popularnih društvenih mreža i aplikacija za dopisivanje te e-mail komunikacija.

Ruska posvećenost i ‘Veliki kineski digitalni zid’

Iako su ovakvi programi obaveštajnih službi sami po sebi kršenje privatnosti i ljudskih prava građana, tokom godina su, putem donošenja brojnih zakonskih okvira, velike sile, ali i male zemlje, u neku ruku uspele da “legalizuju” masovno praćenje komunikacija. Glavni “izgovor” je borba protiv terorizma i organizovanog kriminala te sprečavanje hakerskih napada iz inostranstva.

Ali, budući da se “ne zna unapred” ko bi putem elektronskih sredstava mogao da učestvuje u kršenju zakona, nađeno je rešenje da se prati većina ili najveći deo elektronskih komunikacija. Ovde svakako prednjače velike sile – SAD ima čitav niz propisa vezanih za ovakva postupanja agencija, poput Člana 702. (FISA Section 702) “Akta o nadgledanju spoljašnjih komunikacija”, koji službama omogućava da prate međunarodne elektronske komunikacije koje “dolaze ka SAD-u”.

Budući da se veliki deo internetskih kompanija i usluga te velikih skladišta podataka nalazi na teritoriji SAD-a (ili bliskih saveznika), to znači i da je većina globalnih komunikacija “na tanjiru” američkih službi.

Rusija, sa druge strane, ne krije “posvećenost” nadzoru interneta te ima posebnu federalnu agenciju – Roskomnadzor – koja se time bavi. Takođe, od početka agresije na Ukrajinu pooštreni su brojni propisi te je sada praktično zabranjeno bilo kakvo kritikovanje ruske armije ili ruskog rukovodstva na internetu i društvenim mrežama. Predsednik Rusije Vladimir Putin je 2019. godine učestvovao u testiranju “ruskog internet prekidača”, sistema koji bi mogao da internet mrežu unutar Rusije fizički osvoji od ostatka globalnog interneta.

Kina je verovatno “svetski lider” u nadzoru interneta – nazvan i “Veliki kineski digitalni zid”. U Kini su nedostupne zapadne aplikacije i usluge, poput Googlea, Gmaila, YouTubea, Facebooka, Instagrama i Twittera. Kina ima svoje domaće aplikacije i društvene mreže, poput We Chat, Baidu, Douyin i Weibo. Sve one su, po kineskim propisima, dužne da dostave sve podatke o korisnicima na zahtev državnih agencija.

Uloga ‘zviždača’ i otkrića analitičara Edwarda Snowdena

Još početkom novog milenijuma u SAD-u je bio aktivan program kodnog imena “Stormbrew”. Ovo je bila “prva verzija” sistema za praćenje internet komunikacija, u to vreme još uvek baziranih najvećim delom na e-mailu te web prezentacijama. Tada je prvi put pokrenuto korišćenje nekoliko tehnologija pod zajedničkim nazivom “Upstream collection”. To je u praksi značilo prikupljanje podataka i komunikacija direktno sa “top levela” (najvišeg nivoa) infrastrukture – kablovskih veza, optičkih vodova i satelitskih interkonekcija. Iako su danas brojni dokumenti vezani za “Stormbrew” javni, i dalje se ne znaju agencije koje su “birale” infrastrukturu koja će se nadgledati i u koje svrhe.

I tada i danas se smatra da je u pitanju bila Nacionalna bezbednosna agencija (NSA – National Security Agency), koja će se tokom godina pominjati u praktično svim sličnim programima. “Oakstar” je još jedan takav program, nastao 2005. godine kao unapređenje metoda i tehnika utvrđenih projektom “Stormbrew”. Godine 2012. otkriveno je postojanje pod-programa unutar “Oakstara”, nazvanog “Monkeyrocket”, koji je trebalo da se fokusira na praćenje komunikacija sa američkim građanima koje su dolazile iz Evrope i sa Bliskog Istoka. Ovi programi su počivali na tehnologiji nazvanoj “Genoa II”, koju je razvila Pentagonova agencija za napredna istraživaja (DARPA), a koja je u to vreme omogućavala praćenje do 40.000 aktivnih komunikacija (active communication nodes) istovremeno.

Svi ovi programi su pravno počivali na propisu “Patriot Act” iz 2001. godine, donesenog nakon terorističkih napada 11. septembra na New York i Washington. Često kritikovan od aktivista za ljudska prava, akademske zajednice te brojnih članova Kongresa, “Patriot Act” je omogućio američkim agencijama – Centralna obaveštajna agencija (CIA), Federalni istražni biro (FBI), Ministarstvo domovinske sigurnosti (DHS), Upraava za sigurnost transporta (TSA), NSA – da koriste daleko naprednije metode praćenja komunikacija i pojedinaca, kao i nekoliko puta veće budžete za svoje aktivnosti.

Zahvaljujući “zviždačima” (whistleblower), poput nekadašnjeg visokopozicioniranog analitičara agencije NSA Edwarda Snowdena te brojnih anonimnih saradnika (danas ugašenog) web sajta WikiLeaks otkrivene su i prave razmere ovakvih programa.

Zgrada sa 29 spratova i bez prozora na Manhattanu

Ono što je sredinom 2016. godine šokiralo američku javnost je postojanje projekta “Lithium”, koji je bio aktivan duže od 15 godina. Snowden je, uz pomoć internetske zajednice te brojnih nekadašnjih pripadnika raznih federalnih službi koji su se uključili u ovu “internet istragu”, uspeo da locira lokaciju zgrade kodnog imena “Titanpoint”. NSA je ovu zgradu koristio kao “čvorište” (main hub) za razne aktivnosti elektronskog nadgledanja. Posle nekoliko meseci analize javno dostupnih dokumenata, “internet detektivi” su uspeli da lociraju “Titanpoint” usred Manhattana, u New Yorku. U ulici Thomas Street 33 se nalazila (a nalazi se i danas) zgrada bez prozora, sa 29 spratova, zvanično pod upravom Telefonske kompanije New Yorka (ćerke-firme telekomunikacijskog giganta AT&T). Iako Snowden nije mogao da tačno utvrdi da je “33 Thomas Street” jedini “Titanpoint” centar, dokumenti objavljeni putem FOIA zahteva američkih novinara (Zakon o dostupnosti informacija) su pokazivali da je svakako reč o najvećem centru za obradu međunarodnih poziva u SAD-u.

Projekat “Lithium” je trajao najmanje 15 godina – od sredine devedesetih do 2009. godine, kada je način prikupljanja podataka američke obaveštajne zajednice promenjen ukazom tadašnjeg predsednika Baracka Obame. Snowden se danas nalazi u Rusiji, čiji je državljanin postao ličnim potpisom ruskog predsednika Vladimira Putina sredinom prošle godine.

Pored dokumenata o “Lithiumu” i “Titanpointu”, međunarodni stručnjaci za bezbednost smatraju da je Snowden objavio i najmanje 550.000 stranica dokumenata različitih američkih službi, oko 50.000 dokumenata australijskih službi ONI i ASIO (koje su sa američkim službama učestvovale u globalnom projektu “Echelon”) te oko 48.000 dokumenata britanske službe GHCQ.