‘Narod protiv elita’: Zašto raste desni populizam u Evropi

Sa pobjedom Giorgije Meloni i njene stranke Braća Italije na izborima, čime je ova zemlja dobila “najdesniju” vlast od ere Mussolinija, pojačali su se stari argumenti da Evropa sve više ide udesno.

Prije toga, ultradesničarska stranka nacističkog porijekla, Švedske demokrate, postala je druga najveća politička snaga u ovoj zemlji.

U Finskoj i Španiji očekuje se da će se nakon izbora sljedeće godine, ukoliko pobijedi desna koalicija, u vlasti naći i ultradesničarske partije.

U Mađaraskoj je Fidesz Viktora Orbana već na vlasti.

Iako je bio prisutan i mnogo ranije, desni populizam je porastao u Evropi prethodnih 15 godina, pogotovo nakon finansijske krize 2008. i izbjegličke krize 2015, koje su u fokus stavile upravo strahove ljudi kojima često populisti manipuliraju – ekonomske i kulturološke.

Dok se izborni uspjeh desnih populista stabilno povećavao tokom tog vremena, podrška za ljevicu i desnicu je opala.

Pri tome ne treba zaboraviti da populizam nadilazi ljevicu i desnicu, dakle može biti prisutan na obje strane političkog spektra, međutim, stručnjaci smatraju da je desni populizam trenutno opasniji za liberalne demokratije.

‘Narod protiv elite’

Populizam je, prema holandskom politologu Case Muddeu koji ga proučava, isključiva ideologija koja smatra da je društvo izričito podijeljeno u dvije homogene i suprotstavljene grupe – “obične građane”, “ljude”, “narod” na jednoj strani, te na drugoj strani – “elite” ili “korumpirane elite”, “establishment”, “privilegirane”, a onda i “migrante”, “izbjeglice”, “strance” i slično.

Populističke stranke tvrde da direktno predstavljaju ovu prvu grupu što često uzimaju kao opravdanje da zaobilaze institucije, demoniziraju protivnika i svaku debatu svode na “mi” i “oni”, odnosno “ljudi protiv neprijatelja”, “narod protiv elita” ili “obični ljudi protiv moćnika”.

Populizam kod političara se često zasniva na “moralnoj” platformi a ne nekom utvrđenom političkom programu.

Kao što tvrde neki stručnjaci, populisti pokušavaju prerezati Gordijev čvor moderne politike mačem od navodnih jednostavnih rješenja. Tako su desničarskim populistima svojstvene oportunističke politike kojima žele brzo zadovoljiti glasače i pridobiti njihovu podršku, nudeći im instant rješenja.

Naprimjer, na nedavnim izborima u Švedskoj, Švedske demokrate iskoristile su strah građana od uličnih ubistava i nasilja u pojedinim predgrađima, rekavši da će se to riješiti kada oni pobijede jer će “migrante poslati nazad vozom u Kabul”.

Desni populizam u Evropi ima određene karakteristike koje se mogu pratiti, kao što je stabilan rast ovih stranaka koje obećavaju da će povratiti nacionali suverenitet i koje su u određenoj mjeri protivimigrantske, te njihova sposobnost da utječu na političku agendu drugih stranaka.

Takozvana politika “cordon sanitaire”, odbijanje da se sarađuje sa ekstremnim strankama, propala je čak i u zemljama u kojima se to tradicionalno provodilo, kao sada u slučaju Švedske gdje druge stranke pregovaraju sa Švedskim demokratama.

Ekonomski i kulturološki strahovi

Uspjeh desnih populista često se objašnjava kao posljedica globalizacije i neoliberalizma, što uključuje i porast migracija.

Proces globalizacije koji se intenzivirao krajem 80-tih pratio je i brzi razvoj tehnologije, što je sve dovodilo do premještanja proizvodnje i određenih društvenih posljedica, a nejednakost u nekim zemljama je porasla.

Vladajuće elite su tada usvojile narativ o neizbježnosti ovih procesa, zbog čega su se neki pobunili protiv onih koji ih predstavljaju u politici, a također i protiv međunarodnih organizacija, Evropske unije, globalnih finansijskih, medijskih, farmaceutskih i drugih organizacija, koji su postali simbol onih kojih profitiraju od globalizacije nauštrb običnih ljudi koji su zakinuti u tom procesu.

Desni populisti su uspjeli generirati i iskoristiti taj strah ljudi od potencijalnog gubitka posla te gubitka ili smanjenja socijalnih davanja zbog priliva migranata, strah od gubitka sigurnosti, gdje se migranti predstavljaju kao teroristi i kriminalci, te strah od gubitka nacionalnog identiteta i “našeg načina života”.

Tradicionalne stranke se tu predstavljaju kao nesposobne ili nevoljne da riješe ove stvarne ili percipirane strahove, što dovodi do frustracija i uspjeha desnih populista.

Kanadska autorica Naomi Klein tvrdi da su ovakvi gubici nepodnošljivi za ljude koje smatraju sigurnost i status svojim pravom stečenim rođenjem, što prema njoj obuhvata sve “bijele ljude”. Kako navodi, Donald Trump je direktno “dirao u tu ranu”, kao i kampanja za Brexit, kao i svi desni populisti.

Prema nekim istraživanjima, glasači koji su primarno zabrinuti zbog kulturološkog utjecaja migracija su ključni glasači desnih populističkih stranka, međutim, oni su poprilično mala grupa.

S druge strane, glasači koji su primarno zabrinuti zbog ekonomskog utjecaja imigracija, takozvani periferni glasači, su veća grupa i velika je vjerovatnoća da će i oni glasati za desne populističke stranke, ako u njima vide rješenje za svoje strahove. Kako interesi ove dvije grupe mogu biti različiti, uspješni desni populisti su oni koji mogu privući obje ove grupe.

Ono što određuje uspjeh jedne ovakve stranke je njena sposobnost da mobilizira i ključne i glasače na periferiji.

U svemu u tome treba istaći važnost nacionalizma kao alata za mobilizaciju koju koriste desni populisti te naglašavaju “nacionalni način života”.

Učestalo je mišljenje da desni populisti u razvijenim zemljama Zapadne Evrope najviše djeluju u kontekstu ekonomskog pada tokom prethodnih decenija, dok se oni u Istočnoj Evropi uglavnom oslanjaju na etnički nacionalizam, gdje se glasači mobiliziraju na osnovu navodne ugroženosti “glavne grupe” i negativnih stavova prema multikulturalizmu.

Demistificirana pozicija političara

Ipak, postoje slučajevi u kojima je populizam rastao bez ekonomske krize, kao u Švedskoj i Holandiji, i slučajevi kada ekonomska kriza nije dovela do rasta populizma, kao u Irskoj.

Mudde ističe da je argument da populisti rastu u vremenu ekonomske krize prejednostavan te dodaje da oni radije postaju aktivni u specijalnim okolnostima, kada postoji kombinacija prezira ljudi prema mainstream strankama i političarima, stvarna ili percipirana prijetnja “našem načinu života” te karizmatični populistički lider ili liderka.

Prema njemu, do uspona populizma je došlo i zbog promijenjene uloge medija, odnosno njihove privatizacije i komercijalizacije (gdje mediji često postaju glas određene političke opcije ili koriste ‘atraktivne’ izjave populista kako bi privukli publiku i povećali zaradu), zatim većeg obrazovanja i educiranosti građana, što je sve dovelo do demistificiranja pozicije političara.

Sve više građana smatra da ima dobro razumijevanje politike i onoga što političar radi i misle da oni mogu to raditi puno bolje.

To naravno ne znači da nužno mnogi ljudi zaista žele da budu političari, nego da se odnos između političke elite i građana promijenio, što je doprinijelo usponu desnog populizma.