Zašto je Tito želio proizvesti atomsku bombu?

Jedno od enigmatičnijih pitanja vezanih za jugoslovensko komunističko vodstvo i lidera socijalističke Jugoslavije, a koje se neprekidno i iznova pojavljuje u javnosti, nerijetko u vidu jednog neprovjerenog mita, jeste ono o ambicijama Josipa Broza da proizvede atomsku bombu.

Da li je, i kada, Jugoslavija namjeravala proizvesti najsmrtonosnije oružje poznato čovječanstvu pitanje je koje i danas „golica“ maštu historičara, novinara i javnosti. Za jedne je priča o Titovom nuklearnom programu dokaz kako je Jugoslavija resurse trošila neracionalno upuštajući se u sulude trke u naoružanju, dok je za druge to jasan pokazatelj da je jugoslovensko društvo nastojalo ovladati najsavremenijim tehnologijama vremena.

Jugoslavija je dugo radila na procesu ovladavanja nuklearnom energijom, a na pitanje da li je politički vrh, na čijem je čelu bio Josip Broz, namjeravao proizvesti atomsku bombu istraživač saradnik Instituta ekonomskih nauka u Beogradu Marko Miljković decidno odgovara: „Najjednostavniji odgovor je DA“.

Miljković je nedavno na Srednjevropskom univerzitetu (CEU) u Budimpešti odbranio doktorat pod nazivom Tito's Proliferation Puzzle: The Yugoslav Nuclear Program, 1948 – 1970 i zato spremno pojašnjava da treba uspostaviti jasnu razliku između odluke da se razviju neophodni kapaciteti od odluke da se započne sa izgradnjom samog oružja.

Zemlja obrazovala stotine naučnika

„U Jugoslaviji je odluka o razvoju kapaciteta doneta već krajem četrdesetih godina 20. veka, ali do odluke da se započne konstrukcija samog oružja nikada nije došlo. U tom smislu, Jugoslavija je prvenstveno razvijala takozvani latentni nuklearni potencijal sa idejom da, ukoliko spoljnopolitičke okolnosti to budu zahtevale, konstrukcija atomske bombe može relativno brzo da se izvede“.

Ali, prije nego se uopšte odvažila na projekat takvih razmjera Jugoslavija je morala, pojašnjava Miljković, obrazovati stotine naučnika, inžinjera, tehničara i cijeli niz drugih stručnjaka iz najrazličitijih naučnih oblasti. Osim toga, morala je biti izgrađena i popratna infrastruktura koja bi cijeli sistem i proces opskrbljivala neophodnim mašinama i komponentama. Ipak, potencira Miljković „najvažniji preduslov bio je pronalaženje i eksploatacija domaćih rezervi prirodnog uranijuma, od kojeg bi mogao da se proizvede nuklearni eksploziv“.

U trenutku kada je Jugoslavija donijela odluku da se upusti u projekat, faktički, zemlja nije imala nikakvih kapaciteta za ovladavanjem nuklearnom energijom osim jednog, pojašnjava Miljković.

„Jedino čega je bilo u izobilju bila je ogromna vera u sopstvene mogućnosti. Ovakva samouverenost svakako je igrala važnu ulogu za vreme rata ili tokom posleratne obnove i izgradnje, ali proizvodnja atomske bombe jednostavno nije isto što i izgradnja pruge Brčko-Banovići. Posledica takvog pristupa bili su nerealno kratki rokovi, što je stvaralo tenzije između državnog rukovodstva i naučnika i samo dodatno usporavalo i otežavalo realizaciju ionako složenog projekta“.

Modernizacija i bezbjednost

Kao prirodno i logično nameće se pitanje o razlozima zbog kojih se jugoslovensko rukovodstvo odlučilo upustiti u proces ovladavanja tehnologijom nuklearne energije. Miljković navodi kako je po srijedi bio cijeli niz razloga, ali ih je najuputnije grupisati u dvije međusobno povezane grupe: modernizacija i bezbjednost.

„U periodu neposredno posle Drugog svetskog rata, nuklearna fizika predstavljala je najviši domet naučnog razvoja, dok se istovremeno očekivalo da će nuklearni reaktori u bliskoj budućnosti obezbediti jeftinu i gotovo neograničenu energiju za potrebe razvoja čitavog čovečanstva. Jugoslavija jednostavno nije želela da propusti priliku da učestvuje u tom globalnom procesu i ostane u rangu nerazvijenih i naučno-tehnološki zavisnih zemalja. Ta velika želja za ubrzanom modernizacijom društva se mogla videti u nauci, kulturi, umetnosti, industriji i svim drugim sferama života“.

Osim toga, postojali su i snažni geoplitički razlozi zašto je jugoslovensko rukovodstvo nastojalo izgraditi kapacitete za proizvodnju vlastite atomske bombe.

„S druge strane, teška stradanja u dva svetska rata, rastući strah od moguće invazije Sovjetskog Saveza posle raskida između Tita i Staljina 1948. godine, hladnoratovske krize koje su pretile da uvuku svet u novi svetski rat, praćeni neprestanom trkom u konvencionalnom i nuklearnom naoružanju svetskih supersila, svakako su doprineli donošenju odluke da Jugoslavija treba da razvije sopstvene kapacitete za proizvodnju atomske bombe, prvenstveno kao sredstva za odvraćanje potencijalnih agresora“, kaže Miljković.

Simbioza mirnodopskog i nuklearnog procesa ovladavanja nuklearnom energijom je neizbježna, kaže Miljković pojašnjavajući kako su dva programa gotovo identična sve do posljednjeg stadija koji konačno vodi do konstrukcije atmoske bombe. Baš zbog dualnosti nuklearne energije čak je i danas krajnje jednostavno civilne kapacitete koristiti kao kamuflažu za razvijanje atomske energije u vojne svrhe.

Komercijalizacija tehnologije

Razvoj nuklearnih programa uvijek je bio veoma skup, pojašnjava dalje Miljković i to je jedan od osnovnih razloga zašto su velike sile još od početka 50-tih insistirale na komercijalizaciji nuklearne energije koja se počela sve rasprostranjenije koristiti u medicini, industriji i u proizvodnji električne energije.

„Jugoslavija nije mogla da prati te trendove, ali je primenjivana ista logika. Pored upotrebe radioaktivnih izotopa u medicini u lečenju onkoloških pacijenata, interesantno je da je Železara u Zenici među prvim jugoslovenskim preduzećima, već krajem pedesetih godina, koristila radioaktivne izotope radi kontrole usipa u u visokoj peći. Jednom osvojena znanja za potrebe domaće industrije, naučnici su mogli da iskoriste i u konstrukciji atomske bombe. Potrebno je istaći da je do sredine šezdesetih godina Jugoslavija razvila neophodne tehnologije potrebne za konstrukciju nuklearnog oružja, iako uglavnom na laboratorijskom nivou“, kaže Miljković.

Sa Staljinovom smrću i simboličkim pomirenjem Jugoslavije i SSSR-a Hruščevljevom posjetom Beogradu počinje i da se mijenja odnos prema procesu ovladavanja nuklearnom energijom i nastojanju da se konstruiše atomska bomba. I dok je, kako to pojašnjava Miljković, opasnost sa istoka slabila to je u jugoslovenskom vodstvu jačalo ubjeđenje da raste nuklearna prijetnja u u Evropi.

„Donekle je paradoksalno da je jugoslovensko rukovodstvo tokom pedesetih i šezdesetih godina najviše strepelo od eventualnog naoružavanja Savezne Republike Nemačke i Italije atomskim bombama, samostalnim razvojem ili u okviru NATO pakta. Smatralo se da bi to proizvelo domino efekat u kojem bi i SAD i Sovjetski Savez rasporedili nuklearno oružje među svojim saveznicima. U takvom scenariju, Jugoslavija bi ostala usamljena i okružena nuklearnim silama. Ova spoljnopolitička noćna mora je razrešena kroz međunarodni Sporazum o zabrani širenja nuklearnog oružja (Treaty on Non-Proliferation of Nuclear Weapons – NPT), koji je Jugoslavija potpisala 1968. i ratifikovala 1970. godine, posle čega je i jugoslovenski nuklearni program faktički napušten. Sporazum danas ima ukupno 191 zemlju potpisnicu i predstavlja jedan od ključnih elemenata sistema globalne bezbednosti“.

NE Krško

Kada se govori o jugoslovenskom nuklearnom programu mora se imati na umu nekoliko stvari. Prva generacija školovanih fizičara koji su bili uključeni u program javila se 50-tih godina prošlog stoljeća i svi su, uglavnom, bili zaposleni na nuklearnim institutima „Boris Kidrič“ u Vinči, „Ruđer Bošković“ u Zagrebu i „Jošef Stefan“ u Ljubljani gdje su, kaže Miljković, „radili na projektima osvajanja teorijskih i primenjenih znanja u nuklearnoj fizici i nizu bliskih disciplina, što je Jugoslaviju svrstavalo među najrazvijenije zemlje u toj oblasti“.

Indirektni dokaz ovih uspjeha jugoslovenskih nuklearnih fizičara bila je i izgradnja NE Krško koja je kupljena po principu „ključ u ruke“ od američke kompanije Westinghouse, kaže Miljković i pojašnjava:

„Realizacija ovog projekta bi bila nemoguća da u prethodnom periodu Jugoslavija nije investirala velike količine novca u razvoj naučnog i stručnog osoblja koje bi bilo sposobno da uspešno upravlja ovom nuklearnom elektranom. Tokom osamdesetih godina je uranijum iz rudnika Žirovski vrh prerađivan u SAD i korišćen kao gorivo u NE Krško. Iako je reč o relativno malim količinama, samo otkriće i eksploatacija urana u ovom rudniku bio je rezultat razvoja jugoslovenskog nuklearnog programa u prethodnom periodu. Naravno, kada bi se sabrali svi uspesi i uporedili sa investicijama, bez sumnje bi se moglo reći da je jugoslovenski nuklearni program bio jedan veliki pucanj u prazno“, zaključuje Miljković.