Jesu li Nemanjići jeli zlatnim escajgom, a poručnik Tankosić ošamaro Čerčila?

Vekovno interesovanje za mitove dokaz je snage koju te pripovesti imaju. Publicisti, narodni pripovedači, guslari, pesnici su mnogim zbivanjima dodavali svoje vizije i time menjali stvarnu sliku koja je lako prihvaćena u narodu. Domaštani događaji su se decenijama različito interpretirali i neretko zloupotrebljavali u političke svrhe.

Neka od duboko ukorenjenih verovanja u srpskom narodu su ona da se na dvoru Nemanjića jelo zlatnim viljuškama, da su srednjovekovne vojskovođe, pa i sam knez Lazar Hrebeljanović, izgovarali borbeni poklič ‘za krst časni i slobodu zlatnu’, kao i da je stihove o bečkim sjenama napisao Gavrilo Princip, a poručnik Tankosić ošamario Čerčila. Pažnju javnosti privlače i mnoge teorije zavere ispredane oko pitanja zbog čega na masivnom sarkofagu Josipa Broza Tita nije uklesana petokraka i da li je kraljica Draga Obrenović u trenutku smrti bila trudna.

Istoričar Dejan Ristić u knjizi Mitovi srpske istorije daje odgovor na ove dileme. Ristić temeljno analizira dvadeset mitova koji privlače najviše pažnje i najčešće se koriste u javnom diskursu. Istorijskim činjenicama rasvetljava duboko uvrežene mitove i donosi novi pogled na brojne događaje.

• U knjizi ste hronološki poređali mitove od srednjovekovnih do onih nastalih osamdesetih godina XX veka. Da li izmišljena tradicija gubi na značaju razvojem savremenog društva?

Svaki narod, pa i naš, težio je tome da uspostavi ili obnovi vremenom iskidane niti istorijskog, kulturološkog, jezičkog, identitetskog, verskog ili državotvornog kontinuiteta. Ta i takva potpuno razumljiva potreba dovodila je u pojedinim istorijskim razdobljima do svojevrsnog nacionalno-romantičarskog buđenja i zanosa tokom koga istoričari uočavaju ponovno oživljavanje, pa čak i otvoreno kreiranje simbolički važnih identitetskih elemenata narodne tradicije, legendi i mitova. Ovaj fenomen je posebno uočljiv u razdoblju čitavog XIX, a u našem slučaju i u poslednjim decenijama XX, odnosno početkom XXI veka. Njega je, međutim, pratila jedna, istina globalna, pojava koja se na najjednostaviniji način može definisati pojmom izmišljanje tradicije. Ni naša kultura nije lišena brojnih primera manje ili više svesnog izmišljanja ličnosti, događaja, pa čak i misli koje smo bivali skloni da pripisujemo istaknutim istorijskim ličnostima.

Setimo se, samo, čuvene misli Svetog Save I Srpskog, koji je u pismu episkopu Irineju izneo stanovište kako je Istok mislio da smo mi Zapad, a Zapad da smo Istok… A mi smo Srbi sudbinom predodređeni da budemo Istok na Zapadu i Zapad na Istoku, i da priznajemo iznad sebe samo nebeski Jerusalim, a na zemlji nikoga. Ukoliko bismo se zainteresovali za sam istorijski izvor koji bi sadržavao ovu misao svetitelja ustanovili bismo da ne postoji nikakvo pismo Svetog Save I Srpskog episkopu Irineju, kao i to da istorijska nauka može da potvrdi da nije postojao nijedan svetiteljev savremenik među srpskim arhijerejima koji je nosio ime Irinej.

Ukoliko nas ovo neočekivano saznanje ne bi potpuno obeshrabrilo u našem daljem traganju za istinom došli bismo do činjenice da je tu misao Svetog Save I Srpskog 1980. godine izmislio publicista Milan D. Miletić koji ju je objavio u svojoj knjizi pod naslovom Brojanice Svetog Save.

• Stručnjaci pojedine mitove argumentovano pobijaju, ali čini se da su uverenja u narodu daleko snažnija. Jedan od takvih primera jeste i priča o susretu Stefana Nemanje i Fridriha I Barbarose gde se ističe da je veliki župan jeo zlatnom viljuškom, a gost rukama.

Jedan od mitova koji predstavlja simbolički odraz snage srpske srednjovekovne države odnosi se na susret nemačkog kralja i cara Svetog Rimskog Carstva Fridriha I Barbarose i velikog župana Stefana Nemanje do koga je došlo 27. jula 1189. godine u Nišu. Veoma često se u javnosti može čuti tvrdnja kako je nemački vladar, tokom obeda koji je bio priređen u Nišu, hranu uzimao rukama, dok su veliki župan i njegovi plemići to činili koristeći viljuške izrađene ništa manje nego od čistog zlata. Kako bismo utvrdili da li u tim rečima ima istorijske istine potrebno je da se upoznamo šta nam o tom događaju svedoče istorijski izvori. Indikativno je da nam o tom susretu svedoče isključivo istorijski izvori nemačke i vizantijske provenijencije, ali ne i oni srpske.  

Napomena o autorskim pravima

Preuzimanje dijela (maksimalno trećine) ili kompletnog teksta moguće je u skladu sa članom 14 Kodeksa za štampu i online medija Bosne i Hercegovine: “Značajna upotreba ili reprodukcija cijelog materijala zaštićenog autorskim pravima zahtijeva izričitu dozvolu nositelja autorskog prava, osim ako takva dozvola nije navedena u samom materijalu.”

Ako neki drugi medij želi preuzeti dio autorskog teksta, dužan je kao izvor navesti Al Jazeeru Balkans i objaviti link pod kojim je objavljen naš tekst.

Ako neki drugi medij želi preuzeti kompletan autorski tekst, to može učiniti 24 sata nakon njegove objave, uz dozvolu uredništva portala Al Jazeere Balkans, te je dužan objaviti link pod kojim je objavljen naš tekst.

Začuđujuće je i to da nam o tom važnom događaju niti jednu jedinu reč ne govore Nemanjini biografi i sinovi Sveti Sava I Srpski i kralj Stefan Prvovenčani. Među istorijskim izvorima vizantijske provenijencije o ovom događaju krajnje uopšteno svedočio je Nikita Honijat koji je u to vreme bio upravitelj grada Filipopolja, današnjeg Plovdiva. Honijat u osvrtu na ovaj susret niti jednom jedinom rečju ne spominje svečani obed, kao ni eventualno korišćenje pribora za jelo. Izvori nemačke provenijencije znatno su bogatiji i oni obuhvataju više spisa. Potrebno je ukazati i na svojevrsni dodatak mitu o navodnim zlatnim viljuškama koje je Stefan Nemanja koristio tokom obeda priređenog u čast Fridriha I Barbarose.

Stefan Nemanja je caru ponudio vazalni odnos, kao i brak između sina njegovog brata Miroslava i kćerke uticajnog istarskog markgrofa, što je sve trebalo da bude potvrđeno i potpisivanjem posebnog sporazuma. Do tog dogovora, međutim, nije došlo tako da se, sledstveno tome, nije stiglo ni do potpisivanja sporazuma. No, ta istorijska činjenica nije sprečila Ivicu Dačića da 14. marta 2014. godine, tokom obraćanja učesnicima Kopaonik biznis foruma, uputi poruku sledeće sadržine: “Neće se ljutiti nemački ambasador i ambasadori EU što ću podsetiti da Srbija sada obeležava 900 godina od rođenja Stefana Nemanje koji je potpisao prvi međunarodni dokument sa tadašnjim vladarom Barbarosom u Nišu. Stefan Nemanja se potpisao, a Barabarosa je stavio palac”, ponosno je naglasio srpski premijer.

U svega nekoliko rečenica jedan od najviših državnih zvaničnika naše zemlje izrekao je, nažalost, više neistina. Niti su Stefan Nemanja i Fridrih I Barbarosa postigli bilo kakav sporazum, a još manje su taj dogovor, pretočen u nepostojeći dokument, potpisali, i to jedan svojeručno (Stefan Nemanja), a drugi ništa manje no svojim carskim palcem (Fridrih I Barbarosa).

• ‘Za krst časni i slobodu zlatnu’ je opšteprihvaćena sintagma koju su kao poziv u boj koristili srpski srednjovekovni vladari i vojskovođe. Šta povodom tog bojnog usklika kaže istorijska nauka, odnosno istorija književnosti?

Mnogi od nas iznenaditi kada naposletku saznaju da poklič ‘Za krst časni i slobodu zlatnu!’ ni na koji način hronološki ne korespondira sa razdobljem srednjeg veka, već da se po prvi put javlja tek sredinom XIX stoleća i to u antologijskom delu pod naslovom Smrt Smail-age Čengića, nastalom iz pera jednog od onovremenih najistaknutijih i najdarovitijih hrvatskih i južnoslovenskih književnih stvaralaca Ivana Mažuranića (1814-1890). Svojevrsno ,,autorstvo’’ nad ovim pokličem ima, dakle, niko drugi do jedan Hrvat što je i potpuno razumljivo za vreme u kome je nastalo njegovo književno ostvarenje obeleženo snažnim panslovenskim, a u neku ruku i protojugoslovenskim duhom oslobođenja od tuđinske vlasti i ujedinjenja u jednu zajedničku, jedinstvenu i snažnu južnoslovensku državnu zajednicu. Taj poklič, dakle, nema nikakve istorijsko-hronološke veze sa srpskim srednjim vekom. Istorijska nauka, kao i istorija književnosti podsećaju nas i na činjenicu da je znameniti spev pod naslovom Smrt Smail-age Čengića nastao tokom 1846. godine.

• Da li je Gavrilo Princip napisao čuvene stihove velike snage i simbolike ‘Naše će sjene hodati po Beču, lutati po dvoru, plašeći gospodu’?

Na osnovu svedočanstava savremenika, Gavrilo Princip je u dva maha ispisao te stihove, i to, prvi put, na poleđini vojničke šoljice u vreme dok se nalazio u pritvoru i istražnom zatvoru u Sarajevu, a drugi put na zidu mračne i memljive ćelije u Terezinu u kojoj je bio zatočen. Nažalost, ta vojnička porcija nije sačuvana, dok se na zidovima njegove nekadašnje ćelije u Terezinu, koji je u međuvremenu pretvoren u muzej, ne mogu videti ti stihovi, navodno ranije urezani na samom zidu, i to rukom Gavrila Principa. Drugim rečima, ne postoje nikakvi dokazi u vezi sa time da je Gavrilo Princip te čuvene stihove u dva, prethodno navedena navrata, zaista i urezao.

Najraniji slučaj pripisivanja autorstva nad bilo kakvim stihovima samom Gavrilu Principu nalazimo tek 1919. godine, bezmalo godinu dana posle njegove smrti, i to u listu socijalističke provenijencije pod nazivom Zvono objavljenom u Sarajevu 8. marta 1919. godine. U navedenom broju tog socijalističkog glasnika objavljena je pesma pod naslovom Umiranje, dok je u samom pratećem tekstu navedeno sledeće: “Ovu nam je pjesmu poslao jedan prijatelj iz provincije, a pisao ju je pokojni Gavre Princip, na vojničkoj šaljici sa ekserom u sarajevskom vojničkom garnizonu. Donosimo ju kao umni produkat našeg Gavre, da se vidi njegova hrabrost i neklonuhost duhom i posle samoga čina”. Međutim, iznenađujuće je da tekst pesme ne sadrži dva čuvena antologijska stiha koja se pripisuju Principu, niti bilo šta što bi, po sadržaju, bilo slično njima.  Antologijske stihove je, po usmenim svedočenjima, na zidu Principove ćelije u Terezinu otkrila jedna od osoba koja je bila zadužena za prenos njegovih posmrtnih ostataka u Sarajevo. Danas ih nije moguće uočiti na zidovima te zloslutne i zloglasne prostorije, niti postoje nepobitni materijalni dokazi da su se oni tamo ikada nalazili.  

Jedan od naših najznačajnijih istoričara, i sam pripadnik tajne organizacije Mlada Bosna koji je bio deo grupe zaverenika, ali i blizak prijatelj Gavrila Principa, a to je akademik prof. dr Vaso Čubrilović, znatno ranije je došao do podataka da je stihove veoma slične tim, još 1914. godine, ispisao Marko Perin. Veoma slične stihove je Josip Horvat pripisivao i Luki Jukiću. Konačno, i Vladimir Dedijer je navodio više mogućih autora tih stihova, a samog Gavrila Principa kao jednog od onih koji su ih koristili u nešto izmenjenoj verziji od one autentične i inicijalne. Dakle, nikakve sumnje da stihovi ‘Naše će sjene hodati po Beču, lutati po dvoru, plašeći gospodu’ na najpotpuniji simbolički način iskazuju temeljnu slobodarsku ideju vodilju pripadnika tajne organizacije Mlada Bosna, a pre svih samog Gavrila Principa, koja je za cilj imala konačno i potpuno ujedinjenje svih Jugoslovena, kako su Mladobosanci tada govorili, odnosno južnoslovenskih naroda.

• Privatni i javni život, kao i sama smrt doživotnog predsednika SFRJ Josipa Broza Tita privlače pažnju javnosti, posebno neočekivan izostanak ideološkog obeležja na njegovom impozatnom sarkofagu. Zašto nema petokrake?

Već koliko narednog četvrtog maja 2020. godine navršiće se četrdesetogodišnjica smrti vrhovnog komandanta Narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, kao i doživotnog predsednika SFR Jugoslavije Josipa Broza Tita. Bezmalo isto toliko vremena u javnosti nesmanjenim intenzitetom opstojavaju brojne dileme, kontradiktorni stavovi, dijametralno različite istorijske ocene, ali i beskrajno maštovite i često sasvim besmislene teorije zavere u vezi sa identitetom, bitnim momentima iz života, datumom i uzrocima smrti, mestom, načinom, pa čak i brojem sahrana ,,najvoljenijeg sina naših naroda i narodnostiˮ. Ukoliko samo na čas po strani ostavimo sve te teorije zavere i tumačenja samozvanih znalaca, a pažnju posvetimo isključivo istorijskim izvorima i činjenicama doćićemo do sledećeg krajnje jednostavnog i istinitog odgovora na pitanje zašto na predsedničkom sarkofagu u Kući cveća u Beogradu nećemo pronaći nikakvo ideološko obeležje, pa ni drugu Titu toliko blisku petokraku.

Još u septembru 1960. godine, tokom boravka u SAD u nameri da prisustvuje zasedanju Generalne skupštine UN, drug Tito izrazio je želju da poseti Eleonoru, udovicu predsednika Franklina D. Ruzvelta, kako bi u vrtu njihove porodične kuće u kome je bio sahranjen američki šef države iz perioda Drugog svetskog rata njemu i odao počast. O toj poseti, osim zvaničnih pisanih izveštaja članova jugoslovenske delegacije i brojnih medijskih izveštaja, na posebno zanimljiv i dragocen način svedoči i izuzetan žurnal u produkciji Filmskih novosti, nekada jugoslovenskog, a danas prebogatog srpskog nacionalnog arhiva dokumentarnog filmskog materijala. Vredi ukazati i na to kako je predsednik Ruzvelt sahranjen u monumentalnom pravougaonom sarkofagu, izrađenom od belog mermera, koji se nalazi u samom središtu cvetne bašte njegovog nekadašnjeg porodičnog doma. Na sarkofagu, gle čuda, ne postoje nikakva ideološka ili državna obeležja osim jednostavnog ispisa koji sadrži ime i prezime pokojnika, kao i godine njegovog rođenja i smrti.

Predsednik Tito je već tokom same posete porodičnom domu Ruzveltovih izrazio neskrivenu zadivljenost jednostavnošću grobnog mesta jednog od najznačajnijih svetskih državnika prethodnog veka te je u narednim godinama, u više navrata, govorio kako bi i on voleo da počiva u središtu svoje cvetne bašte, i to u sarkofagu izrađenog od belog mermera na kome bi se nalazio samo koncizan natpis koji bi sadržavao isključivo njegovo ime, prezime i nadimak, kao i godine rođenja i smrti. I tako je i bilo urađeno.

Izvor: Al Jazeera