Osam dana najave zla u Prijedoru

Rat u Bosni i Hercegovini je zvanično počeo 6. aprila 1992. godine. Tog ponedjeljka je Muhamed Čehajić, prvi čovjek Opštine, uredno došao na posao u svoju kancelariju u Prijedoru. U zgradi Sekretarijata unutrašnjih poslova, odmah preko puta, na redovnom jutarnjem druženju, kafu su popili kolege Hasan Talundžić i Fikret Kadirić, načelnik i komandir prijedorske policije. Stotine drugih Bošnjaka su po kancelarijama lokalnih institucija, ustanova, sekretarijata i preduzeća isto tako pili kafu, razvlačili novine, punili pepeljare, popunjavali naloge o isplati dnevnica, zijevali i gledali u zidni sat čekajući kraj radnog vremena.

Svakog ratnog aprilskog dana, osim vikendom, išli su uredno na posao. Sve do onog zadnjeg četvrtka u aprilu 1992. godine, kada su ih naoružani policajci dočekali na ulazu i rekli –  nema više, nemojte dolaziti, ovo je sada srpsko.

Zvuči nevjerovatno, ali nakon što su izabrani predstavnici nacionalnih stranaka (Stranka demokratske akcije – Srpska demokratska stranka – Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine) ozvaničili rat i vodili ga uz svakodnevne žrtve u Bijeljini, Sarajevu, Foči… u nekim mjestima, poput Prijedora, predstavnici istih stranaka dijelili su vlast i čekali mirno razrješenje političke krize u zemlji.

Tajne pripreme za rat

U Prijedoru su na prvim višestranačkim izborima 1990. godine nacionalne stranke osvojile dvije trećine od ukupno 90 mandata u lokalnom parlamentu (SDA 30, SDS 28 i HDZ BiH dva). Iako su međusobno razdijelili sve pozicije u vlasti i privredi te mogli upravljati jedino uz dogovor i kompromise, ipak je svaka od tih stranaka potajno vršila pripreme za rat.

Svi su kupovali vrijeme – SDS da obavi zadnje pripreme da, uz pomoć tadašnje Jugoslovenske narodne armije i vojne premoći, preuzme kontrolu nad cijelom opštinom, a SDA i HDZ BiH da pokušaju naoružati pripadnike svog naroda i organizovati odbranu. SDS je bio u daleko povoljnijoj situaciji, jer su njihove centrale na Palama i u Beogradu uveliko radile na formiranju srpskih vojnih i policijskih snaga, dijelili su oružje članovima i simpatizerima, ljudstvo je skupljalo ratna iskustva na ratištima u Hrvatskoj, a tenkovi i topovi JNA su bili garancija da ništa ne može poći po zlu.

O ratnim pripremama SDS-a se manje-više sve zna. Za pomoć koju su dobijali od bezbjednosnih službi iz Srbije, ulozi JNA, o brižljivo razrađenim planovima u najvišim političkim i akademskim krugovima u Beogradu – da se najveći dio Bosne i Hercegovine, zajedno sa dijelovima Hrvatske, ugradi u “srpsku državu” zapadno od Drine. O tome je dovoljno napisano u sudskim presudama, ali i brojnim naučnim radovima. Manje je poznato kako su se SDA i HDZ BiH pripremali za rat na području sjeverozapadne Bosne i Hercegovine, koju nazivamo Bosanska krajina.

Herojska odbrana zapadnih dijelova tog prostora, zatim međubošnjački sukob, kao poseban slučaj u ratovima devedesetih, ali i briljantne akcije Petog korpusa Armije Bosne i Hercegovine u oslobađanju nekoliko opština na samom kraju rata, bili su dovoljni da se zaborave ogromni propusti u pripremi otpora na početku rata.

Plan odbrane Bosanske krajine

Dok je bošnjački lider Alija Izetbegović umirivao javnost izjavama poput: “Rata neće biti, spavajte mirno…”, rukovodstvo njegove stranke se sastajalo i ozbiljno razmatralo opciju rata. Prvi sastanak povjerljivih stranačkih ljudi iz SDA organizovan je još u januaru 1991. godine u Velikoj Kladuši. Dakle, prije početka rata u Sloveniji i Hrvatskoj postojali su razgovori o vojnom raspletu u Bosni I Hercegovini. Zatim su se sastanci zaredali u martu u Bosanskoj Krupi, pa u maju, junu i julu u Cazinu, potom u Bosanskoj Dubici i Prijedoru.

Do kraja 1991. godine formirano je nekoliko štabova na području Bosanske krajine. Na glavni sastanak Patriotske lige, na poziv Hasana Čengića u julu 1991. godine, iz ovog dijela Bosne i Hercegovine išli su regionalni stranački lideri Mirsad Veladžić i Prijedorčanin Mirza Mujadžić.

Početkom septembra 1991. godine u Prijedor je dolazio Sefer Halilović, a u novembru i Sulejman Vranj. Njihov zadatak je bio da prikupe informacije i ispitaju mogućnosti organizovanja odbrane tog područja. Na savjetovanju Patriotske lige u Mehurićima kod Travnika izrađen je i Plan odbrane Bosanske krajine, čija je glavna odrednica bila da se odbrana organizuje na lijevoj obali rijeke Sane.

Opštinski štab Teritorijalne odbrane Bihać je tako trebao da u aprilu 1992. godine zauzme kasarnu u tom gradu i upravo na to naoružanje se najviše računalo u budućoj odbrani šireg područja Krajine. Jedinice iz Cazina i Velike Kladuše su trebale da se prebace do područja na lijevoj obali rijeke Sane i da tu, zajedno sa lokalnim jedinicama, formiraju odbranu.

Pregovori s komandantom kasarne

Plan odbrane je propao već 23. aprila 1992. godine, kada su srpske snage u jednom danu preuzele kontrolu nad dominantnim dijelovima Bosanske Krupe i odsjekli područja sa bošnjačkom većinom u dolini Sane. Nije nevažno napomenuti da je Fikret Abdić, drugi po važnosti lider u SDA, nekoliko dana prije toga vodio pregovore sa vojnim srpskim snagama baš u Bosanskoj Krupi. Izostala je bilo kakva intervencija iz susjednih većinskih bošnjačkih opština, Cazina i Velike Kladuše. Očigledno su već tada postojali i drugi planovi za to područje, koji nisu uključivali banjalučku regiju.

Umjesto da se kasarna u Bihaću napadne i razoruža, tamošnji gradonačelnik je vodio pregovore sa komandantom kasarne Špirom Ninkovićem sve do 13. juna 1992. godine, kada je svo naoružanje iz kasarne izvučeno i postavljeno na srpske položaje oko grada. Mirza Mujadžić, jedan od ovdašnjih lidera SDA, izjavio je u jednom intervjuu devedesetih da su oni u banjalučkoj regiji ostavljeni na cjedilu odustajanjem od Plana odbrane Bosanske krajine.

Sa tolikim brojem stanovnika odbrana je ipak bila moguća. Opština Prijedor je, po popisu iz 1991. godine, tada imala 49.351 Bošnjaka. To je više nego što ih je bilo u Bihaću, Mostaru, Travniku i nekim drugim većim centrima. Samo na području Kozarca je bilo više Bošnjaka nego u Višegradu. Ta statistika je vjerovatno bila i glavni razlog zašto su progoni i logori u Prijedoru bili brutalniji nego drugdje. Demografska struktura stanovništva je morala za sva vremena da bude promijenjena u korist manjinskih Srba.

U Prijedoru je, uz dogovor sa komandantima JNA, podijeljeno oko 1.200 cijevi pješadijskog naoružanja u mjesne zajednice s većinskom bošnjačkom populacijom. Radilo se o naoružanju Teritorijalne odbrane i rezervnog sastava policije. Tehnološki, to naoružanje je bilo na nivou onog korištenog u Prvom svjetskom ratu, puške M48 i zastarjeli mitraljezi, nekoliko ručnih bacača bez raketa i skromne količine municije. Polovica te municije je ispucana u noći proslave Bajrama, neposredno pred početak ratnih dejstava.

Frakcije u SDA

Nedostatak naoružanja, ipak, nije bio presudan u organizovanju odbrane i otpora. Veći problem je predstavljao nedostatak kvalitetnih kadrova na ključnim pozicijama, odsustvo liderstva te razjedinjenost kod stanovništva. SDA je prilikom formiranja vlasti, u nedostatku stručnih ljudi u vlastitim redovima, postavljala neprovjerene i nekarizmatične kadrove. Oni nisu bili u stanju obavljati poslove ni u mirnodopskim uvjetima.

Pojavile su se frakcije u samoj SDA – jedni su bili za oružani otpor, predvođeni Mirzom Mujadžićem, dok je frakcija okupljena oko načelnika Muhameda Čehajića zagovarala da se ide na pregovore i ustupke prema srpskoj strani. Ta podijeljenost će biti očigledna u daljem razvoju događaja. Nije postojala nikakva vojna koordinacija na nivou opštine. Svaka mjesna zajednica je imala svoje planove. Nekakav oblik vojne organizacije je postojao tek u Kozarcu i okolnim selima, ali se i to raspalo već prvog dana kada je Kozarac napadnut.

SDS je izvršio puč 30. aprila 1992. godine, kada je iz vlasti istisnuo SDA i HDZ kadrove. Kontrolu nad gradom, svim ključnim institucijama, preuzeli su bez ispaljenog metka. Akciju su izveli sa 400 lojalnih policajaca, a druga strana je bila potpuno nespremna. SDA je gotovo dvije pune godine na ključnim pozicijama u policiji imao svoje ljude, uključujući i dvije izdvojene policijske stanice u Kozarcu i Ljubiji, a da se niko nije suprostavio nelegalnom preuzimanju vlasti. Razvoj događaja u Prijedoru je ubrzan upućivanjem depeše od ministra unutrašnjih poslova Republike Bosne i Hercegovine Alije Delimustafića, kojom je naredio prijedorskoj policiji da napada na kasarne i kolone JNA. Oni koji su ostavili Prijedor na cjedilu nisu se libili izdati takvu naredbu.

Akcija Kurevske čete

SDS je u maju 1992. godine u Prijedoru raspolagao sa oko 1.700 aktivnih i rezervnih policajaca, dok je SDA imala ograničenu kontrolu tek na nekoliko desetaka policajaca, rasutih po okolnim naseljima. U dvije prijedorske brigade i u drugim vojnim jedinicama SDS je imao na raspolaganju oko 8.000 naoružanih pripadnika. SDA pod svojom direktnom kontrolom nije imao niti jednu vojnu jedinicu. Od sastanaka koji su unutar članstva SDA vođeni još od januara 1991. godine nije bilo nikakve vajde. Plan odbrane je u potpunosti propao, a na prostoru banjalučke regije nisu uspjeli organizovati niti jednu efikasnu vojnu jedinicu. HDZ BiH je na istom prostoru postigao još manje u organizovanju Hrvata.

Gubitkom gradske jezgre Prijedora, koja je predata bez ispaljenog metka, sva ostala naselja sa većinskim bošnjačkim i hrvatskim stanovništom postala su izolovana i lagan plijen. Prilikom prvog napada i zauzimanja sela Hambarine niti jedan vojnik na srpskoj strani nije ni ranjen, dok su u višednevnim napadima na šire područje Kozarca poginula dva vojnika, a nešto kasnije i dva srpska civila. Istovremeno, na drugoj straini, ginule su stotine ljudi, mahom su to bili civili, ali i pripadnici Teritorijalne odbrane i policije u rasulu, nad kojima bi srpski vojnici vršili egzekucije najčešće odmah nakon predaje.

Izdvaja se tek jedna akcija takozvane Kurevske čete, kada je oko 110 pripadnika, od kojih je tek 70 imalo nekakvo naoružanje, pokušalo vratiti kontrolu nad Prijedorom. To je bila samoorganizovana grupa patriota, koja je naivno krenula pomoći svojim sunarodnicima u Kozarcu. Mislili su da se tamo vode teške borbe, a ustvari su srpski tenkovi rušili kuće i granatirali naselja radi samog rušenja, ne zato što je neko pružao otpor. Prešli su rijeku Sanu i u ranim jutarnjim satima 30. maja 1992. godine izvršili napad, u kojem je, u razmjeni vatre, smrtno stradalo 15 srpskih vojnika i policajaca.

Evidentirano 3.176 žrtava

Slabo naoružani pripadnici te jedinice su uspjeli četiri sata držati pod kontrolom skoro polovinu gradske zone Prijedora, da bi se potom povukli pravcem iz kojeg su i došli. Iako su poštovali pravila ratovanja, nisu povrijedili niti jednog civila, a i sa zarobljenicima su postupali korektno, odmazda prema svakom od uhvaćenih je bila strašna. Mučili su ih sadistički i ubijali, a nisu štedjeli ni članove njhovih porodica. Ono što je bilo najgore po njih – bili su prezreni i od sunarodnika koji se nisu htjeli boriti.

Ta akcija Kurevske čete je ujedno bila kraj osmodnevnog rata u Prijedoru. Od 31. maja 1992. godine sva naselja su bila pod srpskom kontrolom, stanovništvo je razoružano i tek tada se počelo ostvarivati ono što se u nekim dokumentima Tribunala u Hagu tretira da je dostiglo razmjere genocida. U naredna tri mjeseca, u udruženom zločinačkom poduhvatu, u Prijedoru je ubijena većina žrtava od 3.176 do sada evidentiranih. Među njima je i 256 žena te 102 djece. Do kraja rata protjerano je oko 53.000 nesrba, svi su bili opljačkani i ponižavani. Većina njih je prethodno bila zatočena u nekom od prijedorskih logora. Nikad nije utvrđen tačan broj silovanih žena i djevojčica, pa i muškaraca, koji su seksualnom zlostavljanju bili izloženi naročito u logoru Keraterm.

Muhamed Čehajić, gradonačelnik Prijedora, koji je htio pregovarati i do kraja vjerovao u mirno rješenje, zatočen je, mučen i pogubljen u logoru Omarska. Mirza Mujadžić, koji je zagovarao otpor, bio je među rijetkima i prvima koji su uspjeli pobjeći na slobodnu teritoriju u Bihać. Šefovi policije Talundžić i Kadirić, samo njima znanim čudom, preživjeli su zarobljavanje i dokopali se inostranstva. Većina običnih policajaca su zarobljeni, mučeni i ubijeni.

Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.

Izvor: Al Jazeera