Devedesete su preživjele: Mitovi o žrtvi i pobjedniku na Balkanu

Kada je u junu 1989. godine na Gazimestanu pred milionskom publikom Slobodan Milošević izgovorio rečenicu: “Opet smo pred bitkama i u bitkama. One nisu oružane, mada ni takve još nisu isključene”, ni najveći pesimisti nisu mogli pretpostaviti da će se takva psihoza, politički diskurs i nacionalistički narativ protezati više od tri decenije. I trajati duže od Berlinskog zida i brojnih svjetskih zala. Po mnogima Zapadni Balkan istrajava na gluposti i autodestrukciji.

U Centru za građanske slobode – CEGAS u Beogradu smatraju da ideologija koja je dovela do raspada Jugoslavije, a koja je u svojoj osnovi imala otpor prema integrativnim procesima i suživotu, je preživjela demokratsku tranziciju.

Zbog toga nije bilo pravovremenih suočavanja sa prošlošću i pune demokratske konsolidacije. Institucije sistema svih balkanskih država ostale su žrtve ovakvih procesa i nisu uspjele izgraditi potreban integritet, da budu nezaobilazni stabilizirajući faktor u ovim društvima.

“Svugdje ekstremna nacionalistička desnica predstavlja opasnost, a u našim društvima ona je na žalost više od toga, pa se često briše razlika između nje i fašističkih ideja. Posledica je da kao takva pretstavlja pretnje za suživot i optimalnu demokratsku konsolidaciju balkanskih društava. Uprkos jasnim rizicima, stalnoj potrebi raznih politika da manipulišu identitetskim pitanjima, čak u nekim slučajevima kada se radi i o građanski orijentisanim političkim strukturama, demokratski procesi teku. Ne možemo biti zadovoljni, ali moramo verovati da je demokratija moguća. Čak i tvrdo desni izrazi su prihvatili pravila demokratske borbe u velikoj meri, a građanske strukture moraju jačati na realnim osnovama. Ne smiju se povlačiti zbog ‘nekulturnog izraza’ desničara i držim da se moraju regionalno umrežavati i jačati”, navodi Boris Marić iz CEGAS-a.

Mit o pobjednicima i žrtvama

Politolog i politički analitičar Dejan Jović iz Hrvatske smatra da su se promjene narativa dogodile, ali na način da su sada devedesete postale glavna tema, a cijela povijest se interpretira unazad, iz vizure devedesetih.

“Vidim dvije različite vrste pristupa – jedan karakterističan za one nacije i zemlje koje smatraju da su u 1990-ima pobijedile pa slave pobjedu i glorificiraju vlastitu ulogu u devedesetima. Na drugoj strani su oni koji drže da su nepravedno izgubili u devedesetima, te koji razvijaju mitove o sebi i svom narodu kao žrtvi. Hrvatska jedina kombinira oba mita – o pobjedniku i o žrtvi – tako da je u njoj nacionalni mit najsnažniji i najteže ga je dovesti u pitanje. Donekle je taj kombinacija pobjednika i žrtve prisutna i kod Albanaca na Kosovu. U Hrvatskoj se smatra da su devedesete bile najslavnije i najuspješnije godine hrvatske povijesti, a političari i drugi kreatori identiteta nacije pozivaju na jedinstvo i požrtvovnost kao što je bila u devedesetima. Pritom, naravno, kao i svaki mit, selektivno interpretiraju činjenice, tako da one koji se nisu slagali s nezavisnošću Hrvatske, kojih nije bilo ni tako malo – jednostavno ‘brišu’ i isključuju iz slike. Iz te vizure se onda interpretira i socijalističko razdoblje, Drugi svjetski rat…”

Podvlači da je interpretacija devedesetih danas jedna od glavnih industrija u zemljama post-jugoslovenskog prostora. U Hrvatskoj je na vlasti HDZ, a u Srbiji nasljednici Radikala i SPS-a, dakle iste partije koje su vladale i devedesetih.

Premda su se donekle transformirale, one imaju interesa da podsjećaju na devedesete kako bi mobilizirale što veći broj pristalica na narativu o pobjedniku (u slučaju HDZ-a) i žrtvi (SPS i SNS).

“Jedan od razloga za zadržavanje starih narativa je i u osjećaju da je proces raspada SFRJ nedovršen. Srbija nije razriješila kosovski problem. BiH živi u permanentnoj napetosti i nekoj vrsti neizvjesnosti o sudbini aranžmana koji joj je odredila međunarodna zajednica. Crna Gora evo prolazi kroz turbulentno razdoblje, a Sjeverna Makedonija je donedavno vodila bitke oko vlastite prošlosti i identiteta Makedonaca. Svi čekaju već 20 i više godina Godota – članstvo u EU, koje ne dolazi. Što im drugo preostaje nego da svoj identitet u međuvremenu grade na onim elementima za koje smatraju da stabiliziraju društvo: a to su povratak u tradiciju, konstruiranje narativa da su žrtve drugih i pokušaj preoblikovanja identiteta kako bi učvrstili homogenost vlastite zajednice”, zaključuje Dejan Jović.

Najpodmukliji oblik primjene političke moći

Proces tranzicije je na ovim prostorima je po Elmiru Sadikoviću, politologu iz Sarajeva, posredovan ideologijama etničkih nacionalizama. Ideološki profilirane i vrijedonosno oblikovane elite iz “devedesetih” su i danas dominantna politička snaga.

Pored toga što po svaku cijenu nastoje očuvati svoje privilegovane političke i ekonomske poizicije i interese, u miru nastoje realizirati i one politčke ciljeve koje nisu ostvarili u ratu.

“‘Neitegrirani’ Zapadni Balkan u svom kulturnom, etničkom i vjerskom pluralizmu, uz neriješena politička i međudržavna pitanja, je pogodno tlo za manipulaciju društvenim mitovima, jezikom i simbolima. Selektivno se reinterpretiraju historijske činjenice i kroz produkciju konflikta sa drugim identitetima se gradi vlastiti homogeni etno – kulturni identitet, koji ne priznaje poredak nacionalnih država nastalih raspadom bivše SFRJ. To je zapravo najpodmukliji oblik primjene političke moći koji oblikuje percepciju običnog čovjeka na način da ne može zamisliti alternativu postojećem poretku. Nije jednostavno dati odgovor zašto je to tako. Društva na ovom perifernom području Evrope na neki način prolaze kroz historijski proces društvenog i političkog razvoja kroz koji su zapadno-evropska društva prošla sredinom 19. stoljeća”, kaže Elmir Sadiković.

Evropa se ‘balkanizirala’

Učahurenost i nespremnost društava za iskorak, te nepostojanje alternativnih rješenja, ljudi, mišljenja, pravaca i dugo čekanje na njih nameće frustracije i iseljavanje kao jedini racionalan odgovor onih koji se ne mire sa takvim stanjem.

“Iskustvo je pokazalo da su svi koji su na ovim prostorima nudili ‘normalnost’ u političkom i javnom životu, bolji standard, evroatlantske integracije, budućnost zasnovanu na saradnji sa susedima i međunarodnom zajednicom, jačanju unutrašnje demokratije, inkluziju svih faktora u društveni razvoj, posebno aktera civilnog društva, poštovanje opozicije kao partnera, nisu imali velike šanse da predvode svoje zemlje, nego su veoma često bili brutalno odstranjivani iz političkog života, etiketirani kao strani plaćenici, domaći izdajnici, sa neretkim nasrtajima čak i na živote. Umesto toga, jeftina demagogija, populizam i neskriveni šovinizam, prečesto propagirani sa državnih medija, lakše su se ‘lepili’ za široke slojeve, na čijem se otrežnjavanju skoro ništa nije (u)radilo. Dodamo li tome i svesnu opredeljenost da se izbegnu sve aktivnosti u vezi suočavanja sa prošlošću, vidi se namera da se svaka promena u političkom narativu onemogući”, poručuje Duško Radosavljević, politolog iz Novog Sada.

Procjenjuje i ulogu Evropske unije kao jedinog konsenzualnog integrativnog faktora:

“Evropa se u nekim svojim aspektima balkanizirala. Vidimo to kroz pitanja migrantske politike, ali i korona-krize. Izostanak elementarne solidarnosti, duboko ukorenjene u temeljima evropskih integracija, jeste ono što bih nazvao ‘balkanskim sindromom’, koji veoma uspešno nagriza ideju ujedenjene Evrope. Isti se se veoma dobro primio u nekim delevima, posebno onima iz srednje Evrope, koje su i sami bili dugogodišnji zarobljenici loših režima i njihovih politika. Očigledno je da kod krupnih izazova, kakva su se pojavila početkom veka, mora da se traga za rešenjima koja bi se zasnivala na inkluziji, solidarnosti u humanosti, umesto ispraznog nametanja preživelih pitanja suverenosti i nacionalne samobitnosti.”

I dok Evropa kroz konstantne izazove pronalazi put za svoje egzistiranje, Zapadni Balkan bez evropeizacije tapka u mjestu. O mirnom razvoju će se još neko vrijeme čekati.

Izvor: Al Jazeera