Napuštena sela i gradovi na Balkanu: Demografski mit ili realnost

Društvo sutrašnjice, odnosno porodica kao osnovna jedinica, izgledaće sasvim drugačije. Broj stanovnika će se smanjiti, posebno u državama koje praktikuju politiku jednog deteta, kao što je Kina gde se predviđa da će se populacija od 1,4 milijarde svesti na 800 miliona.

Nešto slično će se dogoditi i u mnogim evropskim zemljama, ali i na području Balkana.

Takav zaključak izveo je tim američkih istraživača, koji deluju u okviru Nacionalne akademije nauka, sprovodeći demografsku analizu društva. Sa rezultatima istraživanja o očekivanom broju i strukturi populacije na kraju veka javnost su upoznali objavom rada u časopisu Proceedings of the National Academy of Sciences.

U osvrtu na zaključke američkih naučnika, Mariana Lukić Tanović, demografkinja i vanredna profesorka na Katedri za geografiju Filozofskog fakulteta Pale, podseća kako pad nataliteta na prostoru bivše Jugoslavije počinje još krajem ‘80-ih i početkom ‘90-ih godina prošlog veka.

„Prirodni priraštaj ima negativne vrednosti u Srbiji i Sloveniji još od 1997. godine, u Hrvatskoj od 1998, dok na primer u Severnoj Makedoniji i Crnoj Gori tek od 2020. godine broj umrlih premašuje broj rođenih, što rezultira negativnim prirodnim priraštajem. Na prostoru Jugoistočne Evrope početkom ‘90-ih godina jedino su žene u Albaniji rađale više od dvoje dece, što je minimum za prostu reprodukciju stanovništva“, objašnjava Lukić Tanović.

Prelazak sa horizontalne na vertikalnu porodicu

Ratovi, epidemije koje stihijski odnose veliki broj dece i reproduktivno sposobnih osoba, lične odluke o zasnivanju porodice bez dece zbog ekonomskih i društvenih prilika, vodeći su uzročnici za nepovoljnu statistiku koju iznose demografi. Bitna izmena koja će pogoditi dolazeće generacije jeste i prelazak sa horizontalne na vertikalnu porodicu.

„Projekcije ukazuju da će se i u budućnosti nastaviti smanjenje broja stanovnika, što je i za očekivati kada znamo da je prirodni priraštaj negativan i da se stanovništvo stalno odseljava (o čemu nema adekvatnih statističkih podatka, ali svi smo svesni da se to događa). Prema UN World Population Prospects, ukupno stanovništvo Bosne i Hercegovine bi se do 2050. godine moglo smanjiti na 2,685 miliona sa 3,531 miliona po poslednjem popisu 2013. godine“, navodi Lukić Tanović.

Ono na šta su ljudi na ovom tlu navikli kada je reč o porodicama jeste mnogoljudnost, emotivna podrška i povezanost. Odnosi se neguju i neretko članovi bliže i dalje porodice žive zajedno. Dete ima mogućnost da upozna više generacija živih srodnika, a to je horizontalna porodica koja se grana. Vertikalna porodica donosi samo taksativan niz sa imenima ko su bili preci, ali ne i mogućnost da se upoznaju.

Specijalista psihijatrije, prim. dr. Slobodan Simić veruje da će buduće porodice, kao i sadašnje, biti oslonjene na svoje roditelje.

„Zahvaljujući podršci i pomoći svojih roditelja, mnogi mladi parovi uspevaju da se bolje organizuju, od čuvanja dece do periodične finansijske pomoći i rešavanja stambenog pitanja. A nekakva šira familijarna solidarnost ni sada naročito ne postoji, pa ne verujem da će postojati ni u budućnosti“, smatra Simić.

Velik udio samačkih domaćinstava

Lukić Tanović ukazuje i da se struktura porodice već izmenila i da to može da se prati analizom popisa stanovništva, ističući kako su na našem prostoru ljudi koji žive zajedno u domaćinstvu uglavnom i u krvnom srodstvu, odnosno čine porodicu. Navodi i primer Srbije: 1948. godine prosečna veličina domaćinstva je bila 4,4 člana, 1991. godine 3,2 člana, dok je prema poslednjem popisu 2022. godine prosečna veličina domaćinstva – 2,5 člana.

„Danas je u Srbiji najveći udeo samačkih domaćinstava i ima ih čak 29,9 odsto. S obzirom na to da se manje rađa, da se kasnije stupa u brak, da se odlučuje za jedno dete ili za to da se nema potomstvo (iz različitih razloga, od ekoloških do egoističkih), očekivano je da su porodice – domaćinstva manja i sve su prilike da će se taj trend nastaviti“, smatra Mariana Lukić Tanović.

Slobodan Simić je mišljenja da finansijska pomoć i beneficije za porodilje u vidu plaćenog bolovanja i jednokratne novčane pomoći nisu dale očekivane rezultate, ali da je korisno bolje zaštititi žene koje se odlučuju da rađaju.

„U zapadnim zemljama sa niskim natalitetom postoje ozbiljne finansijske stimulacije porodica za rađanje dece, tamo su vrlo organizovane podrške i pomoć roditeljima, ali bez značajnijih rezultata“.

Na lošu demografsku sliku utiče celokupni državni aparat. Nedovoljno mesta u vrtićima, finansijska pomoć porodiljama koja kasni, kao i diskriminacija trudnica od strane privatnih poslodavaca, upozorava Simić.

„Prisustvo pravne, finansijske i građanske nesigurnosti odražava se na planiranje i formiranje porodice. Požrtvovane žene-majke se kod nas suočavaju sa svim problemima naše devastirane zajednice i borbom za golu egzistenciju. Njima je pomoć države dragocena i na njih treba usmeravati sve akcije podrške i pomoći“.

Porast prosječne starosti

Predviđanja kažu da će žene krajem 2100. godine biti opterećene mnogostrukim ulogama i očekivanjima zajednice. Posebno će to biti kada se smanji broj srodnika, a razlika u godinama poveća. Žena u budućnosti će istovremeno, pored brige o potomstvu i ekonomskoj sigurnosti, brinuti i o starima.

„Povećanje udela starog stanovništva u ukupnoj populaciji, a smanjenje udela mladih, prisutno je na celom prostoru bivše Jugoslavije. Prosečna starost stanovništva je u porastu – ona u Srbiji 2022. godine iznosi 43,8 godina dok je 2002. godine bila 40,2 godine. Projekcije za buduću starosnu strukturu stanovništva zemalja u regionu pokazuju da će se udeo starih i dalje povećavati“, procenjuje profesorka Lukić Tanović.

Statistički podaci i predviđanja koja iznose demografi su od velikog značaja i za druge teoretičare koji koristeći dobijene rezultate mogu da uoče strukturne promene u društvu. Primarijus Simić navodi da u Srbiji ima 270 staračkih domova, od kojih je u Beogradu 170 i svi su popunjeni. Iznosi i potencijalno rešenje problema.

„Spas za demografsku sliku Srbije je da se napravi plan kako da se naši mladi ljudi koji su otišli da rade po svetu, motivišu da se vrate u zemlju i u Srbiji odgajaju svoju decu. Takođe bi moralo da se razmotri, po ugledu na ugrožene evropske zemlje, i nekakav plan budućeg organizovanog useljavanja migranata iz trećih zemalja u Srbiju, i naseljavanje u delovima koji su gotovo ispražnjeni od stanovnika, kao što su istočna i južna Srbija“.

Demografkinja Lukić Tanović potencijalna rešenja vidi u edukaciji stanovništva i upravljanju migracijama.

„Postoje pozitivni primeri nekih evropskih država na koje bi se trebalo ugledati, ali bi zapravo prvo trebalo pristupiti populacionoj edukaciji. Populaciona edukacija predstavlja prostor u kome se može delovati na mlađe stanovništvo, na one koji tek treba da učestvuju u reprodukciji, i da se na taj način podstakne važnost ulaska u roditeljstvo u ranijoj životnoj dobi”.