‘Historija Bosne i Hercegovine’: 47 autora, šest tomova, 2.250 stranica

Historija kao nauka je najviše opterećena društveno-političkim procesima u multinacionalnim i postkonfliktnim društvima u tranziciji kakvo je bosanskohercegovačko. Ovakvo stanje dodatno opterećuju pojedinci, (ne)formalne grupe ili institucije koje nisu najpozvanije da se bave historijom. U takvom okruženju teško je uspostaviti naučne standarde i odgovornost.

Kraj 2023. godine obilježit će okončanje generacijskog projekta Historija Bosne i Hercegovine u šest tomova Instituta za historiju Univerziteta uz Sarajevu (UNSA). što predstavlja prvu institucionalnu historiografsku sintezu u postdejtonskoj Bosni i Hercegovini.

Posebna vrijednost djela je to što su ga pisali domaći autori, odnosno 47 doktora nauka i devet urednika, a stručno mišljenje na rukopis dalo je 11 recenzenata.

Glavni i odgovorni urednik izdanja je direktor Instituta za historiju Sedad Bešlija, a urednici tomova su: Adnan Busuladžić, Enes Dedić, Sedad Bešlija, Hana Younis, Muhamed Nametak, Adnan Jahić, Sanja Gladanac Petrović, Dženita Sarač Rujanac i Jasmin Medić.

Reintegrativni bosanskohercegovački projekat

Autori tekstova su: Snježana Šušnjara, Kerima Filan, Dženan Brigić, Gaj Trifković, Adnan Jahić, Nikola Čiča, Adis Zilić, Sanja Gladanac Petrović, Enes Dedić, Andrea Baotić Rustanbegović, Esad Kurtović, Nedim Rabić, Dženan Dautović, Edin Bujak, Lejla Nakaš, Ema Mazrak, Enes Pelidija, Sedad Bešlija, Hana Younis, Aladin Husić, Muamer Hodžić, Faruk Taslidža, Behija Zlatar, Velida Mataradžija, Izet Šabotić, Haris Dervišević, Muhamed Nametak, Zijad Šehić, Mehmed Bećić, Edin Veladžić, Enes S. Omerović, Salkan Užičanin, Omer Hamzić, Nehrudin Rebihić, Dženita Sarač Rujanac, Semir Hadžimusić, Mirza Džananović, Aida Abadžić-Hodžić, Aida Ličina Ramić, Jasmin Medić, Sead Selimović, Hamza Karčić, Hikmet Karčić, Zilha Mastalić-Košuta, Edin Veletovac, Muamer Džananović i Sead Bandžović.

“Pisanje sinteze historije Bosne i Hercegovine u okviru institucije je prilično stara ideja, datira još u jugoslovenska vremena. U toku rata i poslije rata bilo je par pokušaja da se napravi jedan pregled naše historije, riječ je o manjim grupama autora ili pojedinačnim autorskim pokušajima. Međutim, sve do našeg projekta nije se napravilo ono što je trebalo davno uraditi. Ovaj projekat sam, uz podršku većine naučnih i stručnih saradnika Instituta za historiju, predložio u svom mandatnom programu koji je započeo u julu 2020. godine. Sav posao uključujući formiranje devetočlanog uredničkog tima, potom autorskog tima od 47 autora doktora nauka iz Bosne i Hercegovine, metodološku i koncepcijsku pripremu, recenzije i korekturu rukopisa koji na kraju ima 2.250 stranica i preko 5.000 napomena, lekturu i dizajnersku obradu, finansijsku konstrukciju do štampe urađen je za dvije i po godine“, pojašnjava Bešlija.

Ističe dva najveća izazova s kojima se suočio kroz realizaciju projekta.

“Okupiti i održati na okupu više od 50 doktora nauka od ideje do realizacije projekta, trebalo je, pored svih napora i vještina, imati i malo sreće, pronaći alternativu u par slučajeva kada autori, iz raznih razloga, nisu odgovorili preuzetom zadatku. Ostali izazovi su bili manje-više metodološke i naučne naravi, ali to smo uspjeli iznijeti na profesionalan akademski način, uz uvažavanje brojnih specifičnosti koje se tiču historije naše države. Posebno bih naglasio činjenicu da smo, dobrim dijelom, uspjeli projekat pozicionirati i realizirati kao reintegrativni bosanskohercegovački projekat”, dodaje Bešlija.

U bh. društvu ne postoje ‘tri historije’, nego samo jedna

Realizacija projekta je potvrda naučnoistraživačkog kapaciteta i opravdanosti postojanja ustanova s decenijskom tradicijom kakav je Institut za historiju, ali drugih 17 institucija iz kojih dolaze autori sinteze.

“Institut ovim projektom, zapravo, kruniše svoj značajan izdavački uzlet posljednih nekoliko godina. Izdavaštvo u okviru relevantnih naučnih ustanova, materijalna podrška tim ustanovama, koje se trebaju dalje razvijati u naučnoistraživačkom, kadrovskom i infrastrukturnom pogledu, najbolja su brana svim aktivnostima koje historiju kao plemenitu disciplinu žele zloupotrijebiti u političke, ideološke ili neke druge svrhe, čime se nanosi šteta i nauci, a i čitaocima”, smatra Bešlija.

Publikacija tretira historiju Bosne i Hercegovine do kraja agresije, odnosno do potpisivanja Dejtonskog sporazuma 1995. godine.

Jasmin Medić ne prihvata tezu da u bh. društvu postoje “tri historije”, nego samo jedna, a dvije strane ne žele je prihvatiti uprkos mnoštvu dokaza.

“Upravo zbog toga smo koristili relevantnu literaturu i građu iz više arhiva – predstavili smo političku i vojnu situaciju u Jugoslaviji i Bosni i Hercegovini, ratne zločine nakon toga, odnos susjednih država u tom kontekstu, odbranu države, međunarodnu diplomatiju, Dejtonski sporazum i njegove posljedice. Došli smo do novih saznanja, koja bacaju novo svjetlo na ukupna zbivanja u toku agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Kroz ovaj tom se tačno može detektirati ko se dugo vremena pripremao za rat, ko je imao najveće žrtve, kome je međunarodna zajednica bila naklonjena, koliko je (ne)pravedan Dejtonski sporazum i koliko su nove generacije žrtve takvog ustavnog uređenja”, pojašnjava Medić.

Kroz poglavlje Bosna i Hercegovina za vrijeme Drugog svjetskog rata prikazan je položaj Bosne i Hercegovine i sudbina njenih naroda za vrijeme ratnih dešavanja 1941-45. godine.

Kratko, ali vrlo složeno historijsko razdoblje

“Hronološki prikaz ratnih dešavanja kreće sa šestoaprilskim napadom Sila osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, koji rezultira njenim vojno-političkim slomom i stvaranjem Nezavisne države Hrvatske [NDH] na jednom dijelu bivšeg jugoslovenskog područja, a okončava prikazom vojnih operacija Jugoslovenske armije [JA], koje su vodile krahu njemačkog okupacionog sistema i nestanku NDH. Opredjeljenje da se istorija Bosne i Hercegovine za vrijeme Drugog svjetskog rata predstavi kroz prizmu djelovanja svih vojnih subjekata bila je motivisana odlukom da se prikažu njihove aktivnosti u okviru okupacionog sistema, odnosno u uslovima međusobne konfrontacije ili saradnje te uticaja vanjskih vojno-političkih faktora“, kaže Sanja Gladanac-Petrović.

Na stotinjak stranica teksta prikazan je nastanak NDH i proces uspostave državne vlasti, uz poseban osvrt na uspostavljeni školski sistem, kulturne prilike i privredu stavljenu u službu ratnih potreba osovinskih saveznika te na pravnu poziciju stanovništva u Bosni i Hercegovini u okvirima NDH – primarno određenu rasnim principom, ali i odnosom pojedinca prema ustaškoj ideji – te, shodno tome, na politiku terora koju je ustaška vlast provodila protiv nepoželjnih elemenata Jevreja, Roma, Srba i ustaških političkih neistomišljenika.

Teror je pokrenuo srpski narod na organizirani otpor, ali je posljedično njihovo postupanje u sklopu četničkih jedinica prema muslimanskom stanovništvu natjeralo na oružano organiziranje (muslimanska milicija, zeleni kadar), a docnije, uz izraženo odsustvo zaštite vlasti NDH, i na pristupanje 13. SS diviziji. Ratni akteri, opterećeni svojim ideologijama, osvetom, mržnjom, vršili su zločine nad žrtvama koje nisu pripadale njihovom nacionalnom korpusu ili su smatrani političkim neistomišljenicima. S druge strane, teror je generirao ustanak i jačanje Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), čiji se razvoj prati kroz prizmu neprijateljskih ofanziva i izgradnju narodne vlasti, u vidu stvaranja narodnooslobodilačkih odbora i, naposljetku, AVNOJ-a, kao najvišeg političkog i zakonodavnog tijela.

Riječ je o kratkom, ali vrlo složenom historijskom razdoblju, smatra Sanja Gladanac-Petrović, stoga je potraga za istraživačima koji će jednostavno i sa mnogo naučne preciznosti prikazati nacionalne odnose, oružane sukobe i ratni teror bila veliki izazov.

Antika i prahistorija postaja sve zanimljivija za turizam, ali i za mnoge pobornike alternativne historije.

Nacionalizam i promoviranje pseudo-nauke

“Historičari i arheolozi koji se bave ovim razdobljem historije nemaju onaj pritisak s kojim se suočavaju brojne moje kolege koje proučavaju ‘novije’ periode, a u koje se iz različitih pobuda upliće nacionalizam i dnevna politika. Međutim, svjedoci smo da u posljednjih nekoliko godina ni ovo historijsko razdoblje nije ostalo imuno na nacionalizam i pojedince koji promoviraju pseudo-nauku. Jedan od glavnih razloga takvog stanja je obrazovni sistem, koji se sistemski uništava, a posljedično tome, historija kao nauka upotrebljava kao sredstvo borbe nacionalističkih ideologija, političkih prepucavanja te bogaćenja pojedinaca preko različitih udruženja i fondacija. Upravo ova posljednja nabrojana stavka najviše iskorištava antičku historiju, jer je njeno poznavanje u široj javnosti i najslabije. Antička historija prostora koji obuhvata država Bosna i Hercegovina danas je u velikoj mjeri zanemarena ne samo od institucija, koje bi trebale poticati naučno-istraživački rad, već i od obrazovnog sistema, gdje se ovo razdoblje, koje traje više od pola milenija, smjesti u svega par lekcija“, poručuje Edin Valetovac

Promocija publikacije je najavljena za 28. decembar 2023. godine, kada se obilježava 64. godina rada Instituta za historiju.