Ne, Putin ne postaje Staljin

Ruski sud je krajem decembra presudio da se zatvori Memorial, organizacija posvećena očuvanju uspomene na ljude koji su nestali u komunističkom teroru. Memorial su osnovali dobitnik Nobelove nagrade Andrej Saharov i kolege sovjetski disidenti na vrhuncu perestrojke 1989, kada je politika glasnost (sloboda govora) Mihaila Gorbačova omogućila da se otvoreno govori o genocidnim zločinima Vladimira Lenjina i Josifa Staljina.

Tragična simbolika ovog događaja ne može se pretjerano naglasiti. Formalni osnovi za zabranu Memoriala zasnovani su na navodnom neuspjehu ove organizacije da se povinuje zakonu o “stranim agentima” – termin koji odmah evocira uspomene na sovjetski teror iz 20. stoljeća.

Zatvaranje ove organizacije veliki je udarac za rusko civilno društvo i desilo se u vrijeme velikog talasa represije protiv protivnika režima – najgore otkako je Vladimir Putin došao na vlast 2000. Opozicioni lider Aleksej Navaljni zatvoren je prošlog januara kada se vratio iz Njemačke nakon oporavka od gotovo smrtonosnog trovanja nervnim otrovom novičok, hemijskim oružjem sovjetske proizvodnje. Istraga koju su proveli Bellingcat, istraživačka medijska ispostava i Navaljnijev tim za to su okrivili ruske tajne službe.

Vlasti su nastavile sa suzbijanjem onoga što je ostalo od opozicije predvođene Navaljnijem, stotine aktivista i poznatih ličnosti su natjerane da emigriraju, a neki od najtvrdoglavijih su zatvoreni. Još je zlokobnije što je Juriju Dimitrijevu, istaknutom historičaru gulaga i članu Memoriala, koji je otkrio poprište velikog krvoprolića iz Staljinove ere u regiji Karelia, kazna za izmišljene optužbe za pedofiliju povećana na 15 godina.

Politika represije

Ova politika represije za sobom povlači historijske paralele. Na novogodišnju noć, aktivisti opozicije su postavljali stare razglednice koje slave dolazak 1937, godine kada je Staljinov teror dostigao vrhunac, kada su hiljade nedužnih ljudi uhapšene i pogubljene, ne zato što su nešto određeno uradili, već naprosto da se popuni kvote istrebljenja “neprijatelja naroda”.

Ali uprkos očitim asocijacijama sa najtragičnijim periodom ruske historije 20. stoljeća, ovo što se dešava u državi je dio potpuno druge priče 21. stoljeća.

Da li Putin zaista planira izbrisati uspomenu na komunističke žrtve i, kao što neki kritičari strahuju, pretvoriti sebe u novog Staljina, pokrenuvši još jedan talas genocida? Oni koji pomno prate rusku politiku znaju da je odgovor negativan.

Državni muzej posvećen historiji gulaga je otvoren 2015. Putin je 2017. otvorio Zid tuge, ogromni spomenik u Moskvi posvećen žrtvama terora.

Ruski predsjednik je 2020. naredio da se kreira baza podataka za žrtve terora. To je trebalo da postane alternativa koju kontroliše vlada bazi podataka koju su mukotrpno prikupljali istraživači iz Memoriala tokom proteklih 30 godina. Ovaj detalj pruža ključ za razumijevanje Putinovih motiva.

Nije njegovu srdžbu izazvalo istraživanje historije koje se radilo u Memorialu. Stvarni razlog je taj što je ova organizacija povezivala te napore sa odbranom ljudskih prava u sadašnjosti. Održavala je svoj centar za ljudska prava, koji je pratio zloupotrebe i proglašene političke zatvorenike. Također je organizovala godišnje bdijenje ispred zgrade bivšeg KGB-a (trenutno FSB-a) u Moskvi, sa hiljadama ljudi koji su došli da pročitaju imena žrtava terora u moćnoj poruci “nikad više” modernim kršiteljima ljudskih prava.

Poznato je da je ruski lider, koji je bivši oficir KGB-a, opsjednut kontrolom. On zapravo i nije protiv ideološke raznolikosti, ali želi biti taj koji vuče konce. Tokom dvije decenije Putinove vladavine, njegova administracija pokušava, sa različitim nivoom uspjeha, da njeguje odane nacionalističke, komunističke, liberalne, pa čak i neonacističke grupe kao alternativu njihovim ideološkim ekvivalentima koji su se iskreno suprotstavljali Putinovoj vladi i učestvovali u političkim borbama.

Strategija tajnih službi

Ova klasična strategija tajnih službi briljantno je satirizirana u sovjetskom filmu Zaboravljena melodija za flautu iz 1987., gdje lik iz KGB-a kaže: “Najbolji način za zaustavljanje spontanog pokreta je da se on organizuje i vodi”. Ova poštapalica se udomaćila u modernoj ruskoj politici.

Upravo to se sada dešava. Zatvaranjem Memoriala i istovremenim uspostavljanjem lojalnih institucija koje istražuju komunističke zločine protiv čovječnosti, Kremlj čisti liberalno krilo ruskog društva. Ali djelujući na isti način, istovremeno manipuliše neliberalnim krilom, koje je sklono ka tome da poriče ili opravdava teror.

Kao i na drugim mjestima, ruski poklonici totalitarizma iz 20. stoljeća skoncentrisani su u policiji i vojsci, i postali su neki vid profesionalne kontrakutlure među ljudima čiji posao uključuje nošenje oružja.

Zato, dok javno osuđuje Staljinov teror i često se referira na 1937. u negativnom kontekstu, Putin gleda kroz prste oficirima svog Istraživačkog komiteta, tijela odgovornog za današnje represije, čiji članovi oblače retro uniforme NKVD-a, tajnih službi kojima je dat zadatak da istrijebe “neprijatelje naroda” tokom 1930-ih. Osim toga, ne smeta mu da lideri ruske Komunističke stranke slave Staljinov rođendan na Crvenom trgu.

Putinov režim istovremeno suzbija dijelove krajnje ljevice koje vidi kao svoje protivnike. Mladi komunisti iz Lijevog fronta, opozicione organizacije krajnje ljevice, služili su zatvorske kazne nakon što su optuženi da su kovali zavjeru da zbace vladu tokom protesta na Trgu Bolotnaja 2011-12.

Totalitarne idologije 20. stoljeća

Ovogodišnji talas represije pogodio je umjerene ljevičare koji su se natjecali na nacionalnim i regionalnim izborima na listi Komunističke partije. Šef moskovske komunističke stranke Valerij Raškin, koji održava nejasan odnos sa Navaljnijevim pokretom, suočava se s optužbama za krivolov, za koje mnogi vjeruju da su politički motivirane.

U istom duhu se Kremlj dodvoravao grupama krajne desnice. Naprimjer, dozvolio je neonacistima iz grupe “Rusich” stacionirane u Sankt Petersburgu da se integrišu u plaćeničku grupu Wagner, koja je korištena za “spornu” vojnu intervenciju u ukrajinskom, sirijskom i drugim sukobima.

U isto vrijeme, represije prema krajnjoj desnici i nacionalističkom krilu su bile oštre, sa dugim zatvorskim kaznama izrečenim nekolicini važnijih lidera i brojnim aktivistima. U 2020, najistaknutija neonacistička ličnost Maksim Martsinskevič, poznat kao Tesak, umro je u svojoj zatvorskoj ćeliji pod sumnjivim okolnostima, a advokati su izjavili da su na njegovom tijelu bili znaci mučenja. Mnogi od Tesakovih drugova su pobjegli u Ukrajinu gdje su se pridružili Azovskoj regimenti koja se bori protiv snaga koje podržava Rusija.

Putinov režim posmatra totalitarne ideologije 20. stoljeća kao modne brendove – vizuelno atraktivni, ali poprilično beznačajni u pogledu moderne politike. Sve do čega mu je stalo jeste odanost njegovih pristalica. To je ono što definiše njegovu politiku u pogledu historijskog sjećanja danas. Putinov režim je također akutno svjestan da njegovi američki neprijatelji također cinično manipulišu historijskim sjećanjem da potaknu polarizaciju i radikalni nacionalizam u mjestima kao što su Ukrajina i druge države u susjedstvu Rusije.

Upotreba prizme 20. stoljeća da bi se razumjela Rusija 21. stoljeća nikada nije bila djelotvorna. Zajedno sa geopolitikom, to zamagljuje stvarne sile moderne političke tehnologije i globalizacije koji su čimbenici u Putinovoj Rusiji – državi koja se nalazi na pročelju globalnog trenda neliberalnog populizma koji zahvata Evropu i SAD. Upotreba perspektive 21. stoljeća da bi se govorilo o Rusiji danas može pomoći da se rasvijetle događaji u ovoj državi, uključujući i talas represije koji trenutno doživljava.

Stavovi izraženi u ovom tekstu autorovi su i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.