Bila bi to sasvim obična julska noć, koja bi kao i sve letnje noći u gradu pored velike reke donela dašak svežine i olakšala san. Ali nije.
Te noći, između 28. i 29. jula 1914. godine, Beograd je zasut austro-ugarskim granatama, a svetska istorija je otvorila stranicu do tada najvećeg ratnog sukoba koji se vodio na planeti. Rat, koji je kao i svi noviji ratovi rezultat opsežne pripreme i preciznog planiranja zarad ostvarivanja političkih, ekonomskih i u tom smislu teritorijalnih interesa velikih kolonijalnih sila u novoj preraspodeli sveta, buknuo je te noći u Beogradu, nakon što je srpska vlada, svega tri dana ranije, odbila ultimatum Austro-Ugarske, onako kako bi i sve druge vlade na svetu uradile.
Pucanj u Sarajevu, mesec dana ranije, bio je neposredni povod, ali ne i uzrok objavi rata Srbiji. Siromašna, iznurena tek svršenim balkanskim ratovima, Srbija nije želela novi rat i nije bila spremna za njega. Na to se i računalo.
U godinama koje slede, paralelno sa vojnim vodile su se i diplomatske bitke u evropskim prestonicama. „Vojnici“ na tom zadatku su bili članovi intelektualne elite Kraljevine Srbije. Reč je o pojedincima koji su školovani na zapadnim univerzitetima i koji su u Srbiju donosili duh modernizma oličen u težnji da ona postane savremena država, po uzoru na građanske demokratske države Evrope.
Ta težnja je, osim industrijske, nacionalne i kulturne, uključivala i naučnu emancipaciju, te je 1905. godine osnovan Univerzitet i već do 1910., tek stasala srpska nauka je, zahvaljujući svojim istaknutim predstavnicima poput Milutina Milankovića, Mihaila Petrovića, Jovana Cvijića, širom otvorila vrata evropskih centara. Važno je razumeti da je intelektualna elita, kao i u većini sličnih društava sa početka 20. veka, istovremeno bila i društvena i politička, jer takva društva nisu imala aristokratiju ili moćne predstavnike krupnog kapitala.
Intelektualci tog doba su učešće u političkom životu shvatali kao patriotski čin proistekao iz težnje za definisanjem nacionalne budućnosti u okviru odavno formirane i višedecenijski razvijane jugoslovenske ideje, a političari su ih koristili ne samo zbog nedostatka obrazovanih kadrova, već upravo zbog ugleda koji su kao naučnici stekli u evropskim centrima.
Mlađi naučnici koje je rat zatekao u zemlji bili su mobilisani, a stariji su bili u službama poput ratnog press-biroa ili su se bavili organizacijom spasavanja kulturnog blaga iz biblioteka i muzeja, izradom nacrta o obrazovanju dece palih boraca ili su bili aktivni u odborima za setvu. Jedan deo naučnika rat je zatekao u inostranstvu ili na terenskim istraživanjima.
Jugoslovenski odbor
„Jugoslovenski narodi, koje historija poznaje pod imenom Srba, Hrvata i Slovenaca, jedan su isti narod, ujedinjujući sve uvjete da postanu jedna narodna nezavisna država. On ima sva historijska i etnografska prava na čitavo zemljište gdje živi u kompaktnim masama“, stoji u memoarima Jugoslovenskog odbora Vladama Francuske, Rusije i Velike Britanije, koji je potpisao Ante Trumbić, 6. maja 1915. godine.
Poučena iskustvom u toku i nakon balkanskih ratova, srpska vlada je shvatila značaj ratne propagande i blagovremene pripreme obrazlaganja zahteva u budućim mirovnim pregovorima. Stoga su već u oktobru 1914. počeli dogovori oko formiranja „Jugoslovenskog odbora“ čiji bi zadatak bio održavanje veze sa Vladom preko njegovih izaslanika u inostranstvu. Dr. Anti Trumbiću, dr. Hinku Hinkoviću i Franu Supilu prepušten je izbor članova odbora. Predstavnik Srbije u odboru je bio istoričar književnosti i rektor beogradskog Univerziteta dr. Pavle Popović, koga je predsednik vlade Nikola Pašić sredinom novembra 1914. poslao u Rim, da pomogne organizovanje intelektualaca-emigranata, koji bi na teritoriji Evrope, kroz predavanja, publicističku aktivnost, pisanje proglasa, izložbe i naučni rad, približili intelektualnoj eliti, ali i široj javnosti, političke, odnosno ratne ciljeve Kraljevine Srbije.
Međutim, 5. juna 1916. Supilo je u pismu Odboru naveo da je duže vreme nezadovoljan postupcima srpske vlade i nereagovanjem odbora da te postupke „uoči i nešto podesno odluči“. Ubrzo je i napustio Odbor.
„Dok sam ja uvjeren, da bi najsvetija dužnost srpske vlade bila, da ona, kao srpska vlada i nosilica ujedinjenja narodnoga pred Europom, sporazumno sa nama, iznese i postavi hrvatsko pitanje u svoj svojoj nacionalnoj, državnopravnoj i političkoj zamašitosti i bitnoj važnosti za Jugoslavensko ujedinjenje“, kaže se u djelu „Pisma i memorandumi Frana Supila (1914. – 1917.)“ (D. Šepić, Beograd, 1967.).
„Jugoslovenski odbor“ i Vlada Srbije su 1917. potpisali Krfsku deklaraciju. Ona nije bila obavezujuća, ali su se njome definisali neki osnovni elementi buduće zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca kao potpuno ravnopravnih naroda, uz prihvatanje monarhističkog oblika uređenja.
Naučnici “Srbijanci”
Postojali su srpski naučnici koji nisu bili članovi „Jugoslovenskog odbora“, ali su aktivno učestvovali u lobiranju za ratne ciljeve koje je srpska vlada definisala – na primer, u proleće 1915., kada su ponovo počeli pregovori Antante sa Italijom, Rumunijom i Bugarskom, zemljama koje su svoje angažovanje u ratu uslovile proširenjem svojih teritorija, Pašić je poslao naučnike „radi odbrane naših budućih granica“.
Članovi „Jugoslovenskog odbora“„Jugoslovenski odbor“ su 1916. godine činili: dr. Julije Gazari, advokat iz Šibenika, dr. Pavle Popović, profesor Univerziteta iz Beograda, dr. Ivo de Giulli, advokat iz Dubrovnika, dr. Bogumil Vojnjak, profesor iz Gorice, dr. Ante Trumbić, advokat iz Splita, dr. Hinko Hinković, advokat iz Zagreba, Ivan Meštrović, vajar iz Dalmacije, dr. Josip Jedlovski, advokat iz Trsta, dr Niko Zupanić, antropolog iz Kranjske, Ćiro Kamenarović, direktor Jadranske Banke u Trstu; dr. Milan Srškić, advokat iz Sarajeva, dr. Nikola Stojanović, advokat iz Tuzle, dr. Franko Potočnjak, advokat iz Zagreba, Jovo Banjanin, novinar iz Zagreba, Frano Supilo, novinar iz Rijeke, i dr. Dušan Vasiljević, advokat iz Mostara.
Ili u leto te iste godine, kada je Jovan Cvijić u Londonu pokušao da, akcentujući važnost vardarske doline za komunikaciju između Srbije i Grčke, osujeti bugarske aspiracije na Makedoniju. Primera je mnogo. Ono što je značajno napomenuti je da nijedna saveznička vlada, uključujući i rusku, dok je trajao rat, nijednom nije podržala tačke programa koje su su naučnici predlagali. Ipak, svojim argumentima naučnici su uticali na sliku o srpskom pitanju, što se kasnije videlo po rezultatima Konferencije mira u Parizu.
Jovan Cvijić, geograf, Ljubomir Stojanović, filolog i istoričar, i Jovan Žujović, osnivač geološke nauke u Srbiji, činili su okosnicu grupe naučnika koja se nije slagala sa Pašićevom idejom buduće države – dok se Pašić na početku rata zalagao za unitarnu državu sa eventualno zasebnim pokrajinskim skupštinama, ali sa zajedničkim finansijama, vojskom i politikom, grupa oko Cvijića je imala republikanske i federalističke planove.
Tako je Stojanović predlagao da federativne jedinice budu Srbija, Crna Gora, BiH, Dalmacija, Istra, Hrvatska sa Slavonijom i Sremom, Bačka sa Banatom, da na čelu države bude zajednički parlament, zadužen za vojsku, politiku, finansije i saobraćaj.
Cvijić u proleće 1919. napušta federalističku koncepciju i predlaže jedinstvenu državu, sa jednim vladarem i jednom vladom, ali sa upravnom decentralizacijom (opštine najmanje, pokrajine najveće samoupravne jedinice). Ovaj model je bio srednje rešenje koje se delimično suprotstavljalo ideji razvijanja jugoslovenske kulture. Pašić je, na kraju, sva tri naroda priznao za državotvorne činioce.
Konferencija mira u Parizu
Krajem 1918. godine, naučnici su pozivani da se vrate u Srbiju radi poslednjih dogovora za učestvovanje u mirovnim pregovorima. Mirovna konferencija je počela u Parizu 18. januara 1919. godine i trajala do 21. januara 1920. U jugoslovenskoj delegaciji je učestvovalo trideset naučnika. Prisustvovali su sednicama, ali nisu donosili odluke – njihov zadatak je bio da daju informacije o određenim pitanjima i da sugerišu rešenja. Bili su, dakle, savetnici političkim delegatima.
Neki od njih su saslušani pred komisijama koje su se obrazovale zbog pojedinih pitanja. Tako je, na primer, Jovan Cvijić dva puta govorio pred Teritorijalnom komisijom i njegova izlaganja su u oba slučaja uvažena – prvi put 25. februara 1919. u vezi granice u Banatu, kada je doneo kartu koju je lično izradio i uspeo argumentovano da dokaže da se „pri povlačenju naše etnografske linije u Banatu držimo samo etnografskih fakata“.
Rezultat je bio da je pretežni deo sporne oblasti dodeljen Kraljevini SHS. Drugi put je Cvijić je saslušan povodom granica u Baranji – komisija je delimično usvojila zahteve jugoslovenskih predstavnika.
Mihajlo Pupin je 19. marta 1919. uputio memorandum predsedniku Amerike Vilsonu koji je na osnovu iznetih etničkih i istorijskih podataka vezanih za granična područja Dalmacije, Istre, Slovenije, Baranje, Banata i Makedonije tri dana kasnije dao izjavu o nepriznavanju Londonskog ugovora sklopljenog između saveznika i Italije.
Sve vreme trajanja mirovne konferencije jugoslovenski naučnici su se međusobno podržavali i zdušno zalagali da svojim znanjima potkrepe jugoslovenski teritorijalni program i pomognu da se ideja o stvaranju Jugoslavije ostvari:
„Što mene ovde raduje, to je što svi koji dolaze iz Zagreba, Ljubljane, Beograda, ili ma od kuda, ovde izgledaju kao da su odrasli zajedno. Svi su solidarni u svemu. Daće Bog da se sloga i solidarnost održe na večita vremena“, stoji u pismu koje je Tihomir Đorđević, etnolog i član delegacije, poslao prijatelju J. Jovanoviću iz Pariza, 22. februara 1919. godine.
Izvor: Al Jazeera