Jesmo li sami u svemiru: Teški koraci i evolucijske prekretnice

Nedavna objava astronoma da su pronašli najjači dokaz da bi život mogao postojati i izvan Sunčevog sistema vratila je u fokus jednu od najvećih misterija u historiji čovječanstva: jesmo li sami u svemiru i postoji li inteligentni život i negdje drugdje, osim na Zemlji?

Koristeći svemirski teleskop James Webb, istraživači predvođeni astronomima sa Univerziteta Cambridge u Velikoj Britaniji su na planeti udaljenoj 124 svjetlosne godine pronašli hemijske potpise dva spoja koja na Zemlji proizvode samo živa bića. Iako otkriće sugerira da na dalekoj planeti možda postoji mikrobni život, to ne znači da tamo postoje i inteligentne vrste. Međutim, ovakvo otkriće vrlo lako zagolica ljudsku maštu i dovede do drevnog pitanja: jesmo li sami?

Suprotno tvrdnjama niza ljudi širom svijeta da su ih oteli vanzemaljci, da su bili podvrgnuti raznim eksperimentima, odnosno da su imali susret sa svemirskim bićima na Zemlji, a zabilježeni su i brojni neidentificirani leteći objekti koji su pripisivani dalekim civilizacijama, dosad ljudska vrsta nije otkrila nijedan dokaz da izvan naše planete zaista postoji inteligentni život.

Sagovornici Al Jazeere pojašnjavaju koliko je izgledno da nismo jedina inteligentna vrsta u svemiru i zašto do sada nismo imali potvrdu da “nismo sami” te koliki je značaj potencijalnog nedavnog otkrića.

‘Teški koraci’

Govoreći o objavi astronoma s Univerziteta Cambridge, dr. Anđelka Kovačević, vanredna profesorica na Katedri za astronomiju Matematičkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, navodi da, iako nije riječ o dokazima inteligencije niti je sigurno da je otkriven trag života u nedavnoj studiji koja je objavljena sama naučna potraga za znacima da bi život – pa makar i u mikrobiološkom obliku – mogao postojati izvan Zemlje, predstavlja ogromno naučno i filozofsko dostignuće.

Ona navodi da je decenijama pogled na vjerovatnoću postojanja inteligentnog života bio oblikovan teorijom “teških koraka (hard steps)” koju je 1983. godine predložio fizičar Brandon Carter. Prema toj teoriji, evolucija inteligencije zahtijeva niz izuzetno rijetkih i složenih događaja – takozvane “teške korake”.

“Uzimajući u obzir koliko je vremena bilo potrebno da se inteligentni život pojavi na Zemlji (skoro četiri milijarde godina), ova teorija zaključuje da je vrlo malo verovatno da se takav niz događaja odigra i drugde u svemiru. Po njoj, naš opstanak je statistička anomalija: jednostavnije forme života su možda česte, ali inteligentna forma je izuzetno retka.”

Nasuprot tome, savremeni interdisciplinarni pristup, koji se ogleda u novoj studiji tima naučnika sa Penn State univerziteta, nudi radikalno drugačiji pogled, dodaje. Ova istraživačka grupa, koja objedinjuje znanja iz astrofizike, geologije, biologije i planetarnih nauka, tvrdi da evolucija inteligencije ne mora nužno biti tako rijetka ili zavisna od slučaja.

Profesorica Kovačević navodi kako njihov model pokazuje da ključne evolucijske prekretnice – poput pojave eukariotskih ćelija, višećelijskih organizama i naposljetku inteligencije – nastaju u skladu s postepenim promjenama u planetarnom okruženju.

“Po ovoj alternativnoj teoriji to nisu bili ‘srećni trenuci’, već odgovori života na sve stabilnije i kompleksnije uslove: rast koncentracije kiseonika, hemijske promene u okeanima, stabilizacija temperature i drugih faktora koji omogućavaju složeni život.”

U ovom pristupu vrijeme nastanka inteligentnog života više nije definirano u odnosu na životni vijek zvijezda, kao što je bilo u Carterovom modelu, već se koristi geološka vremenska skala, pojašnjava stručnjakinja Beogradskog matematičkog fakulteta.

“Drugim rečima, ako su planetarni uslovi pravi – ako postoji duži period stabilnosti i hemijski potencijal – inteligentan život može da se javi kao prirodna posledica evolucije, a ne kao izuzetak. I što je najvažnije, takvi uslovi mogu nastati i na drugim planetama.”

‘Naseljeni’ univerzum

Ovaj alternativni pristup vodi ka zaključku da univerzum možda nije samo “nastanjiv”, već i “naseljen”, i to potencijalno velikim brojem civilizacija koje se razvijaju u skladu sa svojim jedinstvenim, ali univerzalno objašnjivim planetarnim uvjetima. Međutim, ističe Kovačević, ova alternativna teorija je u povoju i neophodno je još mnogo daljih istraživanja za njeno prihvatanje.

“Ovo ukazuje da je svako novo otkriće u domenu astrobiologije ujedno i poziv da redefinišemo naše razumevanje života kao i kako i zašto inteligencija nastaje.”

No, ako nismo jedina inteligentna vrsta u svemiru, glavno pitanje je zašto nemamo potvrdu o tome.

Profesorica Kovačević pojašnjava da je to suštinsko pitanje poznato kao Fermijev paradoks, odnosno kontradikcija između velikog broja potencijalno nastanjivih planeta i zapanjujuće tišine koju detektiramo u svemiru.

“Naučnici su razvili čitav opseg mogućih objašnjenja, od bioloških do kosmoloških, od tehnoloških do filozofskih, a mogu se svrstati u četiri šire grupe: život je retka pojava, život je lako uništiv, komunikacija je otežana, naš pogled na stvarnost je ograničen.”

Jedna grupa teorija tvrdi da smo možda izuzetak – prema hipotezi “rijetke Zemlje”, odnosno da su uvjeti koji su omogućili nastanak složenog života na Zemlji, poput stabilne orbite, geološke aktivnosti, magnetnog polja i prisustva Mjeseca, toliko neuobičajeni da se gotovo nigdje ne ponavljaju. Još je rjeđa inteligencija: iako mnoge životinje pokazuju znake razumijevanja, samo je čovjek razvio tehnologiju na našoj planeti.

Kratki vijek civilizacija

Drugi naučnici pretpostavljaju da civilizacije kratko traju, kaže Kovačević te dodaje da mnoge možda nikada ne prežive do tačke kada bi mogle emitirati ili primati signale drugih civilizacija u svemiru.

“Postoje modeli koji pokazuju da čak i civilizacije koje koriste obnovljive izvore energije emituju otpadnu toplotu, što dugoročno vodi u klimatski kolaps. Ako ne prepoznaju pretnju na vreme, nestaju. Takođe, moguće je da civilizacije koje dostignu tehnološku zrelost imaju veću sklonost ka samouništenju – bilo kroz rat, iscrpljivanje resursa ili nesmotrenu upotrebu veštačke inteligencije. Neki modeli predlažu i da bi prva civilizacija koja ovlada međuzvezdanim putovanjem mogla, čak i nenamerno, da uništi druge, kao što bager uništi koloniju buba na tlu.”

Treća grupa rješenja odnosi se na barijere u komunikaciji, dodaje.

“Možda civilizacije komuniciraju tehnologijama koje mi ne razumemo ili koriste oblike komunikacije koji nama nisu dostupni. Moguće je da signali traju kratko – a mi nismo ‘slušali’ u pravo vreme. Ili da svi čekaju da neko drugi prvi pošalje poruku – takozvani SETI paradoks. Takođe, moguće je da su već svi roboti – ako su razvili naprednu veštačku inteligenciju – možda više ni nemaju biološka tela, niti interes za biološki kontakt.”

Profesorica Kovačević navodi da postoje i teorije koje se zasnivaju na astrofizičkim ograničenjima.

“Univerzum se širi ubrzano, zahvaljujući tamnoj energiji i galaksije se međusobno udaljavaju. Ako ne stupimo u kontakt uskoro, možda više nikada nećemo moći – svetlost drugih civilizacija postaće fizički nedostupna. A možda je problem još dublji: možda živimo u ‘pogrešnom univerzumu’. Prema nekim modelima multiverzuma, naš univerzum ima gustinu tamne energije koja nije optimalna za formiranje zvezda – u njemu nastaje manje zvezda, pa i manje mesta za život.”

Pogled u pogrešnom pravcu

Nadalje, neke teorije ističu da možda jednostavno ne gledamo na prava mjesta.

“Možda vanzemaljci ne žive na planetama – neka bića mogla bi postojati kao plutajuće kolonije u međuzvezdanom prostoru, nalik svemirskim stanicama, zaštićene tankom ljuskom koja održava uslove za život. Ili možda žive duboko u podzemnim okeanima ispod leda poput meseca Evrope ili Enceladusa – potpuno izolovani, nevidljivi našim teleskopima. Moguće je i da su zarobljeni na superzemljama, gde je gravitacija toliko jaka da im je svemirski let praktično nemoguć.”

Pitanje percepcije je, također, ključno u određenim teorijama, dodaje.

“Možda smo ih već pronašli – ali ih nismo prepoznali. Ljudski mozak ima sklonost da ignoriše ono što ne očekuje da vidi. Postoje psihološki eksperimenti u kojima ljudi nisu primetili očigledne anomalije jer nisu ‘ličile’ na ono što zamišljamo kao vanzemaljce. Takođe, moguće je da nismo dovoljno dugo tražili”, kaže astronomkinja iz Srbije.

Ona navodi da neki idu i korak dalje, pa predlažu da mi zapravo jesmo vanzemaljci. Prema hipotezi panspermije, život je možda stigao na Zemlju putem meteora sa druge planete. Ako je to tačno – onda je život možda čest, ali jako raspršen i neujednačen. Ipak, pitanje ostaje: zašto onda nismo našli nikog drugdje?

“Iako su mogućnosti brojne, potraga se nastavlja”.

Odgovor iz svemira

Sve navedeno nas dovodi do pitanja koliko je onda vjerovatno da ćemo ikada uspostaviti kontakt s nekom dalekom civilizacijom.

Kovačević pojašnjava da nam u posljednje vrijeme nauka pruža određena predviđanja kada je riječ o potencijalnom kontaktu sa vanzemaljskim civilizacijama.

“Prema jednoj nedavnoj studiji, čovečanstvo bi prvi odgovor iz svemira moglo da dobije već 2029. godine. Naučnici su analizirali signale koje je NASA-ina Deep Space Network emitovala u svemir još od 1970-ih godina, poput onih koji su poslati ka sondama Pioneer 10 i Voyager 2. Neki od tih signala već su stigli do zvezda koje se nalaze 20-ak svetlosnih godina od nas – što znači da bi odgovor, ako inteligentan život tamo postoji, mogao da stigne unazad ka Zemlji u narednoj deceniji prema ovoj studiji.”

Ova predikcija je inspirirana klasičnom idejom Karla Sagana, koju je popularizirao u filmu Contact, dodaje.

Međutim, čak i ako poruka bude poslana natrag, detekcija odgovora predstavlja ogroman izazov.

“Kao što ukazuju mnogi astronomi, da bismo uhvatili takav signal, potrebno je da znamo tačno kada i gde da slušamo i da imamo dovoljno osetljive instrumente koji mogu da registruju povratne signale među šumovima iz svemira.”

Osim toga, signali koje mi šaljemo su relativno slabi i rijetki, pa mnogi stručnjaci sumnjaju da bi neka udaljena civilizacija uopšte mogla da ih detektira.

Ipak, navodi, studija je dragocjena jer pruža konkretnu listu zvijezda na koje se astronomi mogu fokusirati u potrazi za povratnim signalima.

“To je možda i prvi korak ka uspostavljanju mnogo relevantnijih lista objekata prema kojima treba usmeriti instrumente i uspostaviti strategije slušanja, što značajno povećava šansu da nešto zaista i čujemo – ako, naravno, postoji neko ko ima volju i sposobnost da odgovori”, kaže Kovačević.

“Iako je verovatnoća kontakta i dalje neizvesna, znamo veoma grube smernice gde treba da gledamo.”

Navodi i da su najveći izazovi za uspostavljanje potencijalnog kontakta energetski domet, “vremenski prozori” za detekciju, šumovi i – možda najveći – ograničenost naše tehnologije u poređenju sa onim što bi mogla imati neka napredna civilizacija.

“Upravo zato, pitanje da li ćemo i kada uspostaviti prvi kontakt sa nekom vanzemaljskom civilizacijom ostaje u samom središtu rada programa Search for Extraterrestrial Intelligence (SETI) – globalnog naučnog napora koji već decenijama pažljivo osluškuje kosmos i razvija nove tehnologije detekcije, tako da bi sledeće dekade mogle doneti najveće iznenađenje u istoriji nauke.”

Dodatna istraživanja

No, vratimo se na početak, odnosno na objavu astronoma s Cambridgea o potencijalnom postojanju života na dalekoj planeti.

Ante Radonić, komentator svemirskih istraživanja i stalni saradnik emisije Andromeda na Hrvatskom radiju navodi da se spomenuto otkriće ne može smatrati kao dokaz da tamo postoji život.

Prema njegovim riječima, nije sigurno da je riječ baš o spomenutim hemijskim spojevima te da će biti potrebno da druge ekipe nezavisno prouče iste mjerne podatke, pa da se pokaže da su to zaista ti spojevi za koje se tvrdi da su otkriveni.

Ako se to i pokaže tačnim, to ne znači da su otkriveni tragovi života, kaže Radonić te dodaje da je moguće da ti spojevi mogu nastati i anorganskim putem, bez prisustva života.

Zbog toga očekuje da će razne naučne ekipe teoretski i eksperimentalno pokušati doznati mogu li spomenuti spojevi nastati bez prisustva života.

“Ako to ne uspiju, možda će pitanje i dalje ostati otvoreno.”

Možda će u tom dokazivanju pomoći budući ekstremno veliki teleskop južne evropske zvjezdarnice promjera ogledala 39,4 metra, napominje, koji će biti završen za nekoliko godina u čileanskim Andama.

“Sa puno većom količinom svjetla moći će se snimiti daleko bolji i jasniji spektar svjetlosti zvijezde pri prolasku te svjetlosti kroz atmosferu spomenutog planeta, pa će se moći sigurnije protumačiti kojim spojevima pripadaju tamne linije u spektru.”

Raznoliki svemir

Divovski teleskop mogao bi otkriti i druge spojeve u atmosferi, uz spomenute te ugljikov dioksid i metan koji su već ranije otkriveni. Sa otkrićem drugih molekula i spojeva moći će se sigurnije reći radi li se o životu ili ne, pojašnjava Radonić. Ipak, upozorava da će, ipak, biti teško dobiti toliko pouzdane podatke da bismo smatrali da smo pronašli život na dotičnom planetu.

“Ako bi ustanovili da se uistinu radi o životu, to bi bilo otkriće stoljeća. Onda bi mogli pretpostaviti da život naprosto vrvi u našoj i drugim galaksijama, barem u vidu mikroorganizama. Ako ne otkrijemo ništa takvo van Zemlje, onda nemamo oslonac za uvjerljive pretpostavke”, pojašnjava komentator svemirskih istraživanja.

Navodi da nam ovakva istraživanja mogu pomoći da bolje shvatimo moguće hemijske procese u svemiru, što će nam, možda, pomoći i da bolje razumijemo neke stvari iz prošlosti Zemlje.

“Nikad ne znamo do kuda nas neko otkriće može dovesti.”

Stručnjak iz Hrvatske navodi da danas znamo da je svijet planeta u svemiru izuzetno raznolik te da je otkriveno više od 5.800 planeta oko drugih zvijezda.

“To će nam pomoći da bolje shvatimo naše mjesto u svemiru. Jesmo li mi možda jedna sasvim jedinstvena, možda jako rijetka pojava u svemiru ili ne. To zasad ne znamo.”

U svakom slučaju, kaže Radonić, učit ćemo još mnogo o postanku, razvoju i evoluciji raznovrsnih planetarnih sistema.

“A najnovije otkriće još je na početku jednog jako dugačkog istraživačkog puta, puta bez kraja.”