Gdje je Turska u evropskoj odbrambenoj strategiji

Dok Evropska unija radi na preoblikovanju svoje odbrambene strategije u nastojanju da smanji oslanjanje na američku zaštitu, Turska kao potencijalni akter u novoj evropskoj sigurnosnoj strategiji postaje nezaobilazna tema rasprava u Briselu.

Evropska komisija je 19. marta ove godine predstavila bijelu knjigu o odbrani pod nazivom Spremnost 2030, u kojoj je izložen ambiciozan plan za povećanje vojne potrošnje i odbrambene proizvodnje u državama članicama EU, koji je podržan sa 150 milijardi eura u okviru programa „Sigurnosno djelovanje za Evropu“.

Novom evropskom strategijom nastoji se smanjiti oslanjanje na Sjedinjene Američke Države zbog promjena američke politike i sve većih sigurnosnih prijetnji nakon rata u Ukrajini.

U ovom kontekstu, sve više se postavlja pitanje o poziciji Turske, strateškog saveznika u NATO-u i kandidata za članstvo u EU, te o mogućnosti njenog uključivanja u evropske odbrambene projekte uprkos postojećim političkim preprekama.

Ograničen prostor za saradnju

Prema izvještaju Evropske komisije, Turske nema u novom odbrambenom projektu koji se finansira u okviru programa „Sigurnosno djelovanje za Evropu“. Ankara se u bijeloj knjizi o odbrani Spremnost 2030 spominje kao „dugoročni partner“ u evropskoj sigurnosnoj i vanjskoj politici, ali joj nije dato mjesto unutar programa zajedničkog finansiranja odbrane.

U nastojanju da poboljša koordinaciju sa saveznicima, Evropska unija je uspostavila platformu „države sličnih stavova“ za razmjenu ideja i planova za odbranu. Turska se pridružila platformi oslanjajući se na svoja brza postignuća u odbrambenoj industriji.

Međutim, šire uključivanje Turske ostaje uslovljeno rješavanjem otvorenih političkih pitanja, prvenstveno pitanja Kipra i stabilizacije u istočnom Mediteranu. Prema pravilima EU, bilo kakav sporazum o odbrambenom partnerstvu s Ankarom zahtijeva jednoglasnu podršku svih 27 država članica, što daje mogućnost nekim državama – poput Grčke i Kipra – da ga blokiraju ukoliko se ne ispune potrebni politički uslovi.

Uprkos ovim ograničenjima, EU je ostavila ograničen prostor za tehničku saradnju jer član 17. predloženog programa „Sigurnosno djelovanje za Evropu“ omogućava državama kandidatima, poput Turske, da učestvuju u zajedničkim odbrambenim projektima u obimu koji ne prelazi 35 posto sadržaja projekta, bez prava na direktno finansiranje iz Evropskog fonda.

Ako Turska ili njene odbrambene kompanije žele proširiti svoje učešće ili imati korist od finansiranja, bit će potrebno potpisati sporazum o punom odbrambenom partnerstvu, poput onoga sa zemljama kao što je Japan, Norveška i Južna Koreja.

Evropska komisija je pojasnila da odbrambene kompanije koje posluju unutar EU, čak i ako su u vlasništvu stranih aktera, mogu učestvovati u zajedničkim projektima pod uslovom da ispunjavaju evropske sigurnosne standarde. To znači uspostavljanje „zaštićenih“ filijala turskih kompanija u Evropi kako bi se osigurala njihova fleksibilna integracija u buduće evropske programe naoružanja.

Insistiranje Ankare

Zvanične poruke Ankare su razjasnile stav i odbile njeno isključenje iz nove evropske odbrambene strategije. Turski ministar vanjskih poslova Hakan Fidan je tokom konferencije za novinare održane u Ankari krajem februara rekao da Turska ne smije biti isključena iz bilo koje evropske sigurnosne strategije koja je u procesu oblikovanja, ističući da ignoriranje vojnih sposobnosti Turske čini bilo koji evropski odbrambeni sistem nerealnim.

Fidan je dodao da strateška lokacija Turske i njeno posjedovanje jedne od najvećih vojski unutar NATO-a čini njeno učešće nezamjenjivim u bilo kojim novim sigurnosnim aranžmanima koje evropski kontinent nastoji izgraditi.

Stav Turske nije bio ograničen na diplomatske izjave, već je bio popraćen pregledom konkretnih uspjeha koje je turska odbrambena industrija postigla posljednjih godina.

Ankara je postala glavni akter u oblastima razvoja napadačkih dronova, bespilotnih letjelica i naprednih raketa, što je turskoj odbrambenoj industriji donijelo prestižnu poziciju na međunarodnoj sceni.

Stručnjakinja za vanjsku politiku Zeynep Gizem Ozpinar smatra da je EU posljednjih godina postala odlučnija u izgradnji nezavisne odbrambene strukture, čemu svjedoči pokretanje strategije evropskih odbrambenih industrija i programa „Sigurnosno djelovanje za Evropu“.

U razgovoru za Al Jazeeru, Ozpinar je rekla kako smatra da je Turska nezamjenjiva u evropskoj sigurnosnoj strategiji s obzirom na to da ima drugu po veličini vojsku u NATO-u i da se nalazi na raskrsnici Crnog mora, Bliskog istoka i Balkana.

Međutim, političke razlike oko pitanja kao što su demokratija, ljudska prava i vladavina prava, smatra ona, predstavljaju prepreke poptunom uključenju Turske u evropske odbrambene projekte.

Opcije

Kada je riječ o mogućim scenarijima za angažman Turske u programu „Sigurnosno djelovanje za Evropu“, Ozpinar je navela tri glavne opcije.

Prva i najpozitivnija je potpisivanje formalnog sporazuma o sigurnosnom i odbrambenom partnerstvu između Turske i Evropske unije, koji bi omogućio Ankari puno institucionalno učešće u projektima ovog programa, uključujući proizvodnju i snabdijevanje opremom do 35 posto. Istakla je da bi ova opcija otvorila novo poglavlje povjerenja između Ankare i Brisela te donijela strateške dobitke za obje strane.

Druga opcija uključuje indirektno učešće Turske osnivanjem podružnica u Evropi ili partnerstvima s postojećim evropskim entitetima bez potpisivanja formalnog sporazuma. Međutim, prema riječima Ozpinar, ova opcija daje Turskoj ograničenu ulogu i slabi njenu stratešku dobit u odnosu na puno institucionalno partnerstvo.

Treća opcija, koju Ozpinar smatra najnegativnijom, jeste da Grčka i Kipar uspiju omesti angažman Turske, što bi moglo dovesti do isključenja Ankare iz evropskih odbrambenih projekata. Smatra da bi ova opcija bila veliki gubitak za evropski odbrambeni sistem, iako bi Turska putem NATO-a mogla nastaviti svoju povezanost sa sigurnošću evropskog kontinenta.

Rizici isključenja

Politički analitičar Ahmet Ozgur smatra da insistiranje Evropske unije na isključenju Turske iz svojih odbrambenih projekata ne odražava samo „taktički rizik“, već nosi i duboku unutrašnju proturječnost koja ugrožava evropski projekat strateške neovisnosti.

Ozgur je za Al Jazeeru rekao da razgovor o izgradnji samodovoljnog evropskog odbrambenog sistema bez uključivanja regionalne sile poput Turske, posebno zbog smanjene američke posvećenosti sigurnosti kontinenta, otkriva dubok jaz između deklariranih ambicija EU i stvarnih resursa koji su joj dostupni.

On smatra da sposobnost Turske za manevriranje, bilo jačanjem bilateralnih saveza s pojedinačnim evropskim zemljama ili jačanjem saradnje s NATO-om, dovodi Brisel pred složenu situaciju. Isključenje Ankare može donijeti trenutnu političku koheziju unutar Unije, ali bi dugoročno moglo dovesti do „strateške paralize“ kada Evropa bude suočena sa sigurnosnim problemima koje ne može sama riješiti.