‘Kriza vode’ postaje najveći klimatski problem evropske poljoprivrede

Klimatski ciklusi, odnosno promjene stanja podneblja nekog prostora, dugotrajni su procesi i javljaju se kroz cijelu geološku prošlost Zemlje. Posljedica takvih aktivnosti može biti nastajanje vegetacijski pustih prostora zbog nedostatka padavina. Takve regije se zovu pustinje i mogu biti suptropske i polarne. Za razliku od onih koji dominiraju između 25 i 35 paralele, hladne polarne pustinje nastaju u oblastima u kojima zbog niskih temperatura nema isparavanja te, zahvaljujući toj činjenici, ni padavina. Jedini „relikt“ koji nas podsjeća da su u Sahari, jugozapadnoj Aziji i Australiji bile normalne klimatske odlike su suha riječna korita, reljefni podsjetnik da su tu nekada tekle rijeke te flora i fauna bila mnogo bogatija.

Za razliku od suša koje nastaju kao posljedica dugotrajnih klimatskih promjena, na trenutni život na Zemlji mnogo veći uticaj imaju suše koje se javljaju zbog meteoroloških promjena. Suša se definira kao razdoblje u kojem su izuzetno smanjene količine vode u tlu i u vodotocima. Najčešći razlog pojave sušnog perioda je nedostatak padavina, ali i drugi faktori značajno utiču na pojavu iste. Kroz prošlost su brojne suše pravile pojavu „klimatskih izbjeglica“, a najveći problem je ova nepogoda izazivala u agrarnoj proizvodnji i stočarstvu.

Suša indirektno izaziva i glad. Tako je u Indiji 1900. godine suša odnijela tri, a u Kini 1936. pet miliona ljudskih života. Suša dolazi polako, a njene posljedice su dugotrajne. Iako se generalno smatra da je svaka „suša identična“ postoje četiri osnovna tipa. Osnovni oblik je meteorološka suša koja nastaje kada je prosjek padavina niži ispod višegodišnjeg prosjeka. Pojava jeste neugodna, ali se ne mora značajno odraziti na kvalitet života.

Mnogo gori oblik je agronomska suša. Nju uzrokuje nedostatak vode u površinskom sloju tla koji traje nekoliko sedmica. Jasno je da se veoma negativno odražava na razvoj biljaka. Treći tip suše je socio-ekonomska koja predstavlja nedostatak vode za potrebe ljudi i privrede. Ona je direktna posljedica neravnoteže opskrbe i potražnje vodenim resursima.

Može se konstatirati da su svi tipovi suše u direktnoj vezi sa – hidrološkom sušom. Ona je kombinacija jer nastaje zbog nedostatka padavina, a nakon toga u dužem periodu se smanje količine površinske i podzemne vode koje prave ogromnu razliku u ponudi i potencijalnim potrebama za vodom. Kada se saberu uzroci i posljedice svih suša konačni rezultat je hidrološka suša.

Evropa u problemu

Kada se govori o suši kao klimatskoj pojavi uglavnom se smatra da se ona javlja na paralelama i meridijanima Afrike, Australije i nekih dijelova Azije. Europa je kontinent normalnih klimatskih uvjeta te ne bi trebala imati ekstreme i nepogode. Ipak, i ove godine se Europa nalazi u problemu hidrološke suše. Slična pojava je bila i 2022. godine kada je rijeka Po, žila kucavica sjeverne Italije, presušila. U Francuskoj su rijeke bile na tako niskom nivou da se pojavio problem hlađenja nuklearnih reaktora. Zanimljivo je da su i vodostaji rijeka ove regije bile na minimumu te su se neke velike rijeke regije mogle „pregaziti“. Sekundarni problem je bio gubitak vode u podzemlju i bunarima koji je značajno smanjio urod agrarnih proizvoda. Čak ni kiše koje su se javile u kasno ljeto u obliku pljuskova su brzo isparavale i nisu se značajno zadržavale u tlu.

Već nekoliko godina problem hidrološke suše je najistaknutiji u Španjolskoj. Za pola stoljeća kvantitet raspoložive vode je pao za 12 posto u toj državi na Pirinejskom poluotoku, a meteorolozi bilježe sve više kratkotrajnih i jakih pljuskova koji nisu dobri za punjenje bunara i vodoopskrbu agrarnog tla. Ekstremni vremenski uvjeti naglih padavina su veliki uzrok hidrološke suše.

Najveći problem hidrološka suša izaziva u kraškim oblastima. Vodopropusnost krečnjaka čini da su te oblasti mnogo osjetljivije. Zbog toga je dobar dio Hrvatske i Bosne i Hercegovine posebno ugroženom ovakvom klimatskom nepogodom. Problem suše je što se ne može prognozirati „na duže staze“, ali je moguće istu naslutiti ako se prate meteorološki, hidrološki i hidrogeološki parametri.

Sve češći toplotni valovi

Posljednjih mjesec dana je veći dio Europe pod udarom toplotnih valova. Povišena temperatura izaziva veće isparavanje, a svakodnevno smo svjedoci „obaranja rekorda“ kada se radi o visini žive u termometru. Ogroman problem pravi i enormna evapotranspiracija, odnosno isparavanje vode iz biljaka. Slično kao što vodu gube ljudi znojenjem slično ima i carstvo flore. Gubljenje vlage sa lišća biljaka je dodatni problem jer korijen nema vodu u tlu kojom bi nadoknadio površinsko gubljenje. Za razliku od kratkotrajne meteorološke suše, hidrološka suša upravo u ovoj činjenici pokazuje svoj intenzitet. Blagi pogled na potoke i rijeke jasno govori da su im vodostaji na minimumu, ali je mnogo veći problem gubljenje vode u bunarima. Podzemne vode direktno zavise od protoka padavina kroz vodopropusnu masu.

Kraške oblasti su specifične po nekim tipovima izvora. Takve su estavele, ponori koji se povremeno ispune vodom. Usljed dugog suhog razdoblja i visokih temperatura estavele skroz presuše, a čine osnovu vodoopskrbe poljoprivrede kraškog polja. Slično je i sa potajnicama, periodičnim izvorima vode u kraškim pećinama. One funkcioniraju na punjenju pećine kroz krečnjački svod vodom, a nakon toga kroz sifonsko suženje izbacuju vodu na površinu. Zbog nedostatka padavina i potajnice su presušile te je agrar ove oblasti u ozbiljnoj krizi.

Duži vremenski period voda se javljala u „retenziji“, odnosno „kašnjenju“ jer je bilo padavina u izvorišnim tačkama. Slična pojava se javlja i kada se otapa snijeg koji tek u proljeće utiče na vodostaj, iako se izlučio u zimskom periodu godine. U posljednjih nekoliko dana i „zakašnjela“ voda se izgubila te je hidrološka suša došla više do izražaja.

Gubitak vode kao resursa

Kratkoročne vremenske prognoze širom Europe govore kako će se nastaviti toplinski val. Presušena zemlja već pati za vodom, a riječni tokovi više liče na afričke uadije nego na normalne vodotoke. Najviše su trenutno na udaru zemlje Sredozemlja, ali i Rumunjska čija Vlada je već obećala poljoprivrednicima pomoć od 250 eura po hektaru zbog krize nastale hidrološkom sušom. Trenutni kvantitet vode u bunarima je ispod 80 posto od normalnog.

Podaci pokazuju da sušno razdoblje u Europi traje još od 2018. godine. Za razliku od drugih dijelova planete Europa nema demografski rast, ali ima problem sa gubitkom vode kao resursa. Visoke temperature, toplotni valovi te naglo izlučivanje padavina u kratkom vremenu govore u prilog da bi se Europa mogla naći u „krizi vode“. Zanimljivo je da padavine koje se ekstremno izlučuju prave često veći problem nego što donose neku korist. Tada se javljaju poplave koje u istoj vrijednosti devastiraju agrarnu proizvodnju kao i suša.

Više od 30 posto od osam milijardi ljudi na planeti ima problem sa pitkom vodom, ali se sada taj problem prvi put javlja u Europi. Ako se nastavi ovakvo stanje i narednih godina, restrikcije vode bi mogle postati realnost i na kontinentu sjeverno od Sredozemnog mora.