Crvene kiše: Otkud pijesak iz Sahare u Evropi?

Priroda i njene pojave funkcioniraju na principu zakona kojima podliježe sve ono što se u njoj dešava. Jedan od tih je poznat kao „kruženje materije i energije“ koji govori da u prirodi ništa ne nestaje nego mijenja oblik i agregatno stanje uz oslobađanje energije. Najpoznatije kruženje u prirodi je ono koje pravi voda – hemijska molekula koja je osnova života na Zemlji.

Voda se nalazi u sva tri agregatna stanja uz određene anomalije. Led je specifičan jer je lakši od vode i zauzima veću zapreminu od nje. Zbog toga led „pluta“ po vodi.

Veoma bitna činjenica je odlika vodene pare da je lakša od zraka te se kreće uvijek ka većim visinama, odnosno isparava. To omogućava da se topli zrak, koji ima viška vodene pare, vertikalno uzdiže te je ova pojava osnova ciklusa kruženja vode u prirodi.

Nastanak kiselih kiša

Voda isparava kao posljedica zagrijavanja. Na većoj visini se vrše procesi kondenzacije ili sublimacije, odnosno prelaska vodene pare u tekuće ili čvrsto stanje. To je uslov nastanka oblaka iz kojih će se izlučivati padavine koje će vodom „nahraniti“ prostore sa kojih je vodena para primarno isparavala. Ipak, oblake ne formira samo voda. Oni nastaju kada se zrak zasiti vodenom parom te kada se temperatura zraka spusti ispod temperature tačke rosišta.

Kondenzirana vodena para se skuplja oko različitih suspendiranih čestica u atmosferi koje se zovu aerosoli. One su sastavni dio atmosfere i veoma bitna karika u kruženju vode u prirodi. Nekada ove čestice budu posljedica onečišćenja zraka od industrije ili pretjerane urbanizacije koja u atmosferu emitira aeropolutante, odnosno zagađivače zraka. Aeropolutanti mogu biti takve pH vrijednosti da izazivaju nastanak kiselih kiša.

Posebnu kategoriju čine „crvene kiše“. Ove padavine se javljaju u Europi u periodu ciklonskih strujanja sa juga i direktna su posljedica onoga što vjetar nosi sa sjevera Afrike. Sahara je pustinja veličine Europe u kojoj se javljaju dva dominantna oblika pustinje. Na istoku, u zoni Egipta, uglavnom dominiraju hamade – kamene pustinje. Vjetar pasat skreće zbog rotacije Zemlje ka zapadu i nosi pijesak iz tog prostora ka zapadu Sahare. Zbog erozivnog rada vjetra u Egiptu postoje i oaze, prostori u pustinji gdje je izdanska voda izbila na površinu jer je vjetar „otpuhao“ gornji vododrživi sloj. Tako se u Egiptu nalaze ogromne oaze Katara, Kufra, Siwa, Baharija i brojne druge.

Zapadni dio Sahare je poznat po pješčanim pustinjama – ergovima. U Alžiru se nalazi Erg Šeš, najveći erg svijeta. Tu se na površini taloži kvarcni pijesak malih dimenzija. Sama prašina u svom sastavu ima dominaciju minerala željeza te zbog toga „nudi“ crvenkastu boju. Pasat, stalni vjetar koji se kreće u tropskim prostorima, nosi ogromne količine pijeska ka Atlantiku.

Jugo nosi pijesak

Procjenjuje se da svake godine 180 miliona tona saharskog pijeska ide zapadno od Afrike. Od tog broja 140 miliona tona padne u sam okean, a 40 miliona tona se izluči na zonu Srednje Amerike. Plaže na Karibima, odnosno Velikim i Malim Antilima, nastale su akumulacijom pijeska iz Sahare. Zanimljivost ovog kretanja je da se pijesak iz Sahare izdiže u gornje slojeve troposfere na visinu od 12 kilometara. Tu se javlja tropopauza koju iskoristi istočni vjetar, a pasat puše sa istoka ka zapadu, te odnosi ogromne količine pjeska sve do američkih obala.

Osim ka zapadu i Americi, saharski pijesak se kreće ka sjeveru i Europi. Obzirom da dolazi sa južne strane suštinski ga donosi vjetar jugo. Ovo su, iz perspektive Europe, svi vjetrovi koji dolaze sa Sredozemnog mora. Činjenica da se more sporije zagrijava i sporije hladi često formira disbalans zračnog pritiska. Pad istog omogućava formiranje ciklonskih strujanja koji se nadovezuju na same meteorološke pojave u Sahari.

U Sahari se javlja ciklonsko strujanje vjetra „harmatan“. On diže ogromne količine pijeska i primarno se kreće ka zapadnoj Africi, odnosno ka Gvinejskom priobalju. Taj „izdignuti pijesak“ iskoriste cikloni na Sredozemlju od kojih je najpoznatiji đenovski ciklon. Nagle i brze promjene vremena omogućavaju i jača djelovanja ciklona kao što je bio ciklon Numa u Grčkoj.

Saharski pijesak i prašina čine osnovu formiranja oblaka. Vodena para sa Sredozemnog mora isparava te se na visinama spaja sa česticama prašine. Ovo izdizanje je posljedica specifičnog kretanja zraka u cikloni koji pokreće sve ka visinama. Najekstremnije pojave ovog tipa su pijavice. Dignuti zrak dolazi do južne Europe te se kondenzuje padom temperature. Nakon toga dolazi do izlučivanja padavina u kojima sa vodom padaju i čestice pijeska i prašine iz Sahare. Zbog boje pijeska ove kiše se zovu „crvene“, a zbog svoje nečistoće koju prave koristi se izraz i „prljave kiše“.

Uticaj na formiranje ‘crvenog’ snijega na Alpama

Formiranje oblaka ovog tipa doprinosi slabijoj vidljivosti i „zamućivanju“ atmosfere. Često se osjeti i neugodan miris vlage koja se pomiješala sa česticama prašine. Ove kiše, umjesto da očiste, u suštini isprljaju geografski prostor. Obzirom da se snijeg na najvišim dijelovima Alpa zadržava tokom čitave godine, nije rijetka pojava da čestice prašine iz Sahare izazovu i formiranje „crvenog snijega“. Procjenjuje se da svake godine 100 miliona tona pijeska iz Sahare dođe u Europu, a njegovi tragovi se vide sve do Nizozemske i Poljske.

„Crvene kiše“ nose ogromnu koncentraciju pm10 čestica. One generalno predstavljaju smetnju respiratornim organima, ali nakon izlučivanja kiša čestice se odlažu na tlo te se smanji štetnost prašine po zdravlje ljudi. Za razliku od ovih čestica, one pm2.5 uglavnom ostaju u prostoru samog izdizanja i vjetar ih ne prenosi tako daleko. One su mnogo štetnije po naše zdravlje.

Za razliku od ovih crvenih kiša, znaju se pojaviti i drugi zanimljivo oblici padavina ove boje. U državi Kerala na jugu Indije se 2001. godine izlučila kiša izrazito crvene boje. Njen uzrok nije pijesak nego crvene alge koje su isparile i vratile se na tlo kišom. Ova pojava je poznata i u prošlosti juga Indije, a slična se desila i na otoku Šri Lanka južno od Indije 2012. godine.

I snijeg zna doživjeti prirodno „farbanje“. Osim pijeska iz Sahare početkom ljeta se zna dogoditi zanimljiva pojava izrazito crvenog snijega. Snježne alge, čija je osnovna boja zelena zbog klorofila, kada se nađu dugo izložene Sunčevom zračenju stvaraju pigment karotenoid. Isti im služi za zaštitu od Sunca i crvene je boje te upravo zbog njih nastaje prirodna pojava „krvavi snijeg“.

Priroda nas nekada svojim pojavama „prepada“, izaziva strah i nelagodu, ali upravo njena raznolikost u bojama joj daje posebnu draž.