Đureinović: Kako je zvanična politika sjećanja izjednačila partizane i četnike

Suočavanje sa prošlošću i kritički odnos prema vlastitoj ulozi u ratovima 1990-ih je na političkom i državnom nivou nemoguće zamisliti jer sve dominantne političke snage profitiraju od narativa o svojoj naciji kao jedinoj i najvećoj žrtvi i drugima kao zločincima i nemaju nikakav interes u suočavanju sa prošlošću, kaže historičarka Jelena Đureinović.

U razgovoru za Al Jazeeru ona govori kako su mali koraci koji se naprave u pozitivnom pravcu ili izolirani incidenti koji se brzo preokrenu i zaborave ili predstavljaju običnu zloupotrebu i performans lažne posvećenosti pomirenju, poput odlaska predsjednika Aleksandar Vučića u Potočare, „dok je negiranje genocida državna politika“.

Đureinović je naučna saradnica u Istraživačkom centru za studije transformacija (RECET) na Univerzitetu u Beču gdje vodi projekt o globalnoj historiji jugoslovenske kulture sjećanja. U njene oblasti interesovanja spadaju kulture i politike sjećanja u Jugoslaviji i na postjugoslovenskom prostoru, sa posebnim fokusom na Drugi svjetski rat, socijalizam i ratove devedesetih.

Doktorirala je na univerzitetu Justus Libig u njemačkom Gisenu. Autorica je knjige Politika sećanja na Drugi svetski rat u savremenoj Srbiji: Kolaboracija, otpor i odmazda, koju je objavila 2020. godine.

• Nedavno ste rekli da su vlasti Srbije planski i ciljano kriminalizirale partizane, a rehabilitirale zločince. Šta ste tačno time željeli reći i zbog čega je to zvanični Beograd radio?

– Nakon pada Slobodana Miloševića 2000. godine na vlast je došla demokratska koalicija sastavljena od veoma različitih političkih stranaka koje su kao zajedničke činioce imale težnju da se Milošević svrgne i antikomunizam. Narednih godina osnovni cilj zvanične politike sećanja motivisane antikomunizmom bila je upravo kriminalizacija partizanskog i rehabilitacija četničkog pokreta, uz prividno izjednačavanje ovih snaga kao dva srpska antifašistička pokreta.

Četnici Draže Mihailovića predstavljali su pogodniju istorijsku referencu za srpsku državu od Narodnooslobodilačkog pokreta koji je bio komunistički, revolucionaran, multietnički i jugoslovenski. Kada se tome doda fokus na njihov progon i kažnjavanje na kraju Drugog svetskog rata, te kada se ceo rat sagledava kroz usku prizmu streljanja i suđenja na kraju i nakon rata, četnici pored antifašističkog pokreta postaju i nevine žrtve komunističkog terora, simbolišući stradanje celog srpskog naroda pod komunizmom.

Tako su dvehiljadite bile obeležene naletom knjiga, serija, novinskih feljtona o represiji u Jugoslaviji na kraju i odmah nakon rata, gde se većina upravo fokusirala na četnički pokret i Dražu Mihailovića kao simbole žrtava komunizma.

Negde oko proglašenja nezavisnosti Kosova nastaje druga paradigma u zvaničnoj politici sećanja, koja je i danas dominantna, a to je prisvajanje partizanskog pokreta i slavljenje oslobođenja i pobede nad fašizmom od strane političkih aktera koji su u veoma bliskoj prošlosti rehabilitovali četnike, a od partizana napravili zločince. Nepodobni aspekti partizanskog pokreta – njegova revolucionarna, komunistička, multietnička i jugoslovenska priroda – ostali su neprihvatljivi, pa se partizanski pokret i antifašistička borba slave kao isključivo pobeda jedne srpske vojske.

• Da li je taj fenomen prisutan i u drugim državama regije, u drugim narodima? Naprimjer, sve je više pristalica ustaškog pokreta, negiranje zasluga partizana u oslobađanju Bosne i Hercegovine, izjednačavanje svih učesnika NOB-a s onima koji su 1945. skinuli zločinačke, a stavili partizanske znakove…

– Radikalna revizija Drugog svetskog rata i posebno NOB-a kroz njegovu kriminalizaciju ili relativizujuće prisvajanje je problem na celom postjugoslovenskom prostoru od početka devedesetih godina, gde svaka država ima neke specifičnosti vezane za dnevnopolitičke svrhe u koje se istorija reinterpretira.

• Kako to da Srbija nije nikoga napadala, a slavi ratne zločince i druge učesnike ratova 1990-ih na Balkanu?

– Još početkom devedesetih godina se u državnim okvirima politike sećanja pojavio koncept takozvanih oslobodilačkih ratova Srbije, ali on nije bio otvoreno promovisan do dolaska Srpske napredne stranke na vlast, kada postaje osnova državne politike sećanja na sve ratove iz prošlosti.

U državnom programu za obeležavanje oslobodilačkih ratova Srbije su navedeni razni istorijski događaji: Prvi i Drugi srpski ustanak i druge pobune protiv osmanskih vlasti, oba svetska rata, ali i ratovi devedesetih. Kada se ratna i vojna istorija sagledavaju kroz interpretaciju oslobodilačkih ratova, svi ratovi postaju oslobodilački i podržavaju narativ da je srpski narod kroz istoriju ili vodio odbrambene i oslobodilačke ratove ili bio nevina žrtva.

Tako i rat na Kosovu 1998. i 1999. godine postaje opravdani i herojski rat za oslobođenje, kao što se i slavi na državnim komemoracijama poslednjih godina, dok se zločini nad albanskim stanovništvom ignorišu ili implicitno opravdavaju.

Dihotomija herojstva i stradanja je usko povezana sa pojmom oslobodilačkih ratova, jer se kroz nju sagledavaju svi ratovi u prošlosti. Kada pogledamo ratove devedesetih, to znači da u dominantnoj kulturi sećanja postoje samo srpske oružane snage kao heroji i srpski civili kao nevine žrtve, dok se negiraju ratni zločini i genocid koje su ove snage počinile ili postojanje žrtava bilo koje druge nacionalnosti.

• Koristili ste i termin ‘industrija sećanja’. Na šta se to odnosi i kako mediji i mreže u tome pomažu?

– Autoritarni režim Srpske napredne stranke ulaže ozbiljnu energiju i resurse u nešto što možemo nazvati industrijom sećanja, koja se odnosi pre svega na ratove devedesetih. Državne komemoracije velikih razmera putuju po Srbiji i prenose se uživo, država sponzoriše visokobudžetne filmove i publikacije koje su dostupnije nego ikada, na godišnjice nekih događaja poput početka NATO bombardovanja Jugoslavije se organizuju javni časovi u školama, itd.

Industrija sećanja nadjačava drugačije i kritičke poglede na ratove u društvu kroz proizvodnju i diseminaciju sadržaja, upotrebu medija i nove komemorativne prakse koje dopiru do najšireg stanovništva. Na primer, kroz prenos uživo na RTS-u i internetu i organizaciju u prajm tajmu, komemoracije postaju medijski događaji koji dopiru do svakoga.

Osim toga, neke državne manifestacije, kao što su obeležavanje početka NATO bombardovanja ili godišnjice operacije „Oluja“, nisu ograničene na glavni grad ili mesto gde se nešto desilo, kao što je to inače slučaj sa komemoracijama, već putuju po različitim lokacijama svake godine.

• Mogu li srbijansko i sva druga balkanska društva računati na bolju budućnost bez suočavanja s prošlošću i njenog prihvatanja?

– Suočavanje sa prošlošću i kritički odnos prema sopstvenoj ulozi u ratovima devedesetih je na političkom i državnom nivou nemoguće zamisliti jer sve dominantne političke snage profitiraju od narativa o svojoj naciji kao jedinoj i najvećoj žrtvi i drugima kao zločincima i nemaju nikakav interes u suočavanju sa prošlošću.

Neki mali koraci koji se naprave u pozitivnom pravcu su ili izolovani incidenti koji se brzo preokrenu i zaborave ili predstavljaju običnu zloupotrebu i performans lažne posvećenosti pomirenju, kao kada je Aleksandar Vučić otišao u Potočare, dok je negiranje genocida državna politika.