Bogatstvo Balkana: Prirodu nismo naslijedili od predaka, nego posudili od potomaka

Predispozicija ekonomskog razvoja jedne države je njena prirodna osnova koja omogućava da se, adekvatnom valorizacijom, dođe do razvoja i kvalitetnijeg života stanovnika iste. Osim prirodne osnove značajnu ulogu igra i društvena svijest, ali i obrazovanje koje je u službi edukacije pozitivne valorizacije onoga što država posjeduje.

Nekada se dešava da geografski prostori, koji mogu biti i države, i pored svog prirodnog bogatstva ne ostvare očekivani ekonomski rast. Najbogatiji kontinent prirodnim resursima je Afrika, ali društvene zajednice i države u njenom okviru to nisu iskoristile u najidealnijem obliku. Jasno je da prirodna osnova, koliko god bila izdašna, ne garantira uspjeh i razvoj geografskog prostora. Evidentno da na isti mnogo više utiče razvoj znanosti i edukacija.

Nakon političkog oslobađanja država Afrike u drugoj polovini XX stoljeća na djelo je došla faza neokolonijalizma. Umjesto direktnog uticaja u kolonijama, nekadašnje geopolitičke sile su počele iskorištavati svoj uticaj da eksploatiraju prirodne blagodati svojih bivših kolonija.

Takav način djelovanja je napravio situaciju u kojoj mnogo veći ekonomski benefit imaju oni koji žive daleko od prirodnih bogatstava, a sa druge strane oni kojima je priroda to ponudila ostaju samo u brojnim ekološkim problemima.

Zanimljivo je promatrati i prirodna bogatstva država balkanske regije. Umjereni klimati i reljefna raznolikost sa primjesama različitih petroloških cjelina su bili preduvjet za razvoj guste riječne mreže, velikog kvantiteta šumskog fonda te podzemnih termalnih i mineralnih voda čiji poseban oblik čine rijeke ponornice. Osim samog kvaliteta vode, a ako se uzme u obzir da blizu tri milijarde ljudi na planeti nemaju pristup pitkoj vodi to više dolazi do izražaja, visok proticaj rijeka u gornjim dijelovima toka im je ponudio enorman hidroenergetski potencijal. Prvi oblici iskorištavanja obnovljivih izvora energije se upravo i vezuju za riječne tokove i njihovu kinetičku energiju.

Vertikalna zonalnost bioma, koja je posljedica kompleksnog reljefa, je omogućila razvoj brojnih biljnih vrsta. Posebno bogatstvo u privrednom smislu čine šume koje su diferencirane od nizija hrasta lužnjaka preko brdskog kitnjaka i bukve sve do zona četinara iznad 700 metara nadmorske visine. Specifični uvjeti su formirali i endemske vrste, ali su bor, jela i smrča dominatna planinska vegetacija. Šuma, osim svog ekološkog značaja, je baza industrije od papira i celuloze do namještaja.

Rudna blaga

Osnova priče o kvalitetima prirode, osim vode i šume, predstavljaju rudna blaga. U Bosni i Hercegovini se često spominje ugalj kao kaustobiolit i fosilno gorivo. Isti je nastao u slatkovodnim bazenima kao posljedica ujezeravanja vode i formiranja tresetišta. Ugalj je osnova Prve industrijske revolucije, a u Bosni i Hercegovini dominira lignit i mrki ugalj. Ovi tipovi nisu kalorični kao kameni ugalj te su i osnova termoelektrana u BiH. Najpoznatiji su rudnici Kakanj, Kreka, Bukinje, Mramor, Stanari, Gračanica i Tušnica. Osim uglja postoje i geološke rezerve rude željeza u zoni Vareša, Ljubije, Ilijaša te Tovarice i Radovan planine.

U Bosni i Hercegovini treba istaći i rude mangana kod Bužima te obojene metale koji se javljaju u regiji srednjeg podrinja. Rudnik Sase kod Srebrenice nosi naziv po germanskim rudarima koji su tamo boravili u Srednjem vijeku. Rude olova i cinka se nalaze u toj regiji, a zanimljiva je i geološka osnova u centralnom dijelu države od Fojnice do Kreševa. Mnogo veći kvantitet predstavljaju rude nemetala, od kvarca i gline do građevinskog materijala. Ležišta boksita dominiraju oko Vlasenice i Mostara te postoji baza proizvodnje aluminijuma. Geološka osnova zona seprentina, škriljavog gorja i drinskog paleozoika je ponudila i plemenite metale, a u moderno doba se razgovara i o iskopavanju litijuma kao osnove „baterija budućnosti“. Kod Tuzle su nalazišta kamene soli, a bakra kod Bugojna, Kreševa i Jajca. Osim građevinskog materijala – od laporaca do šljunka, u Donjem Vakufu ima i gipsa. Bosna i Hercegovina se može „pohvaliti“ sa brojnim mogućnostima proizvodnje energije – od četiri termoelektrane do hidropotencijala. Aktualizirana je priča i o vjetroelektranama kao i o solarnoj energiji u zonama gdje insolacija veća od 2000 sati godišnje.

Srbija obiluje rudama željeza u obliku hematita, siderita, magnetita i limonita. Rudnici na planinama Rudnik i Kopaonik te Rudna Glava i Crnajka kod Majdanpeka se eksploatiraju od Srednjeg vijeka, a djelimično su iste koristili Kelti i Rimljani u svom periodu. Obojeni metali kao što su olovo i cink koji se međusobno povezuju su na Avali, Kostajniku, Velikom Mejdanu i Janjevu. Bakar kao provodnik je u Boru, Majdanpeku, Valjevu i Prijepolju, a magnezijum kod Užica i na Fruškoj Gori. Dodatak čine plemeniti metali pa se platina nalazi u blizini Vrnjačke Banje i Pomoravlju, srebro u Šumadiji i Boru, a korita rijeka Pek i Timok „kriju“ zlato. Najpoznatiji je rudnik zlata Lece na planini Radan.

Kameni ugalj kao najkaloričniji ima ležišta u istočnoj Srbiji u Miroču, Dobri, Staroj planini, Rtanju i Tresibabi. Postoje i zalihe mrkog uglja te su na osnovu njih otvorene i termoelektrane. Hidroenergija je veoma značajna, a Đerdap I i Đerdap II se nalaze na Dunavu. Granična zona sa Bosnom i Hercegovinom je ponudila mogućnost za izgradnju hidroelektrane Bajina Bašta.

Trenutno je aktualna i priča potencijalnog rudarenja litijuma u bazenu rijeke Jadar. Mineral jadarit, koji je nedavno otkriven, je potencijal eksploatacije litijuma za koji postoje brojna ekološka pitanja o tome na koji način bi to uticalo na prirodu prostora. Svakako ne treba zaboraviti ni kalaj na Bukulji i zalihe volframa na Goliji.

Održivu budućnost

Crna Gora, osim hidropotencijala, ima i rudnike uglja na pljevaljskom području. Tri bazena (Pljevlja, Šumanski i Maoče) nude termoenergetski potencijal. Rudnik Šuplja stijena ima ležišta olova i cinka, a procjena je da jedan posto svih rezervi crvenog i bijelog boksita se nalaze u Crnoj Gori. Posebna ekološka priča se vodi oko rudnika olova i cinka Brskovo koji se nalazi cca 100 kilometara od Podgorice, a postoji i „želja“ eksploatacije uglja u Beranama. Zanimljivo je da iza svih pokušaja rudarenja su strane korporacije od Švicarske do Kine.

Sjeverna Makedonija ima jedan od najzanimljivijih rudnika – Kavadarci. On u sebi krije velike zalihe nikla, a u Zletovu su rudnici olova i cinka. Zanimljiva su i nalazišta hroma i antimona kod Lojana. Ova država na prostoru rudnika uglja gradi solarne elektrane koje su jedna od mogućnosti zadovoljavanja energetskih potreba.

U Albaniji rudarstvo doživljava ekspanziju u posljednjem desetljeću. Rudnici hroma, feronikla i silikata dominiraju, a zanimljivo je da je i ovdje strani uticaj i potreba za eksploatacijom. Rudnici bakra u Rehovu su pokrenuti kanadskim investicijama, a ferohrom investicijama iz Turske. Postoje i određen kvantitet željezne rude koja tek treba doživjeti veću eksploataciju.

Jasno je da zemlje balkanske regije obiluju brojnim resursima koji treba da predstavljaju ključne pokretače njihovih ekonomija. Održivo upravljanje istim neophodno je kako bi se osiguralo da buduće generacije imaju dostupnost spomenutim resursima. Posebno je bitno naglasiti da treba izbjeći „afrički scenarij“ u kojem bi ekonomsku korist od resursa imali drugi, a ovdašnji stanovnici samo imali ekološke probleme od eksploatacije resursa. S obzirom na globalne izazove poput klimatskih promjena, gubitka biodiverziteta i rastuće potražnje za prirodnim resursima, važno je razvijati strategije koje će omogućiti ravnotežu između ekonomskog razvoja i očuvanja okoliša. Kroz zajedničke napore na lokalnom, državnom, ali i regionalnom nivou, možemo stvoriti održivu budućnost koja će obezbijediti zdraviju planetu i ovdašnje podneblje. Samo kroz adekvatan pristup i odgovornu eksploataciju možemo osigurati prosperitet za generacije koje dolaze. Trebamo biti svjesni da „nismo naslijedili prirodu od predaka nego posudili od naših potomaka“.