Stare diskete, nove rakete i ‘izgubljeni fondovi’ Pentagona

Američko ministarstvo odbrane (Department of Defense, DoD), u svetu najčešće nazivano po svojoj glavnoj komandi združenih snaga – Pentagonu, decenijama „obara rekorde“ u povećanju svog operativnog budžeta. On je za ovu godinu iznosio gotovo 824,3 milijardi dolara, uz dodatno povećanje od 26,8 milijardi u odnosu na prošlu godinu.

Taj budžet je ne samo najveći unutar NATO-a, već i u odnosu na sve druge budžete u bilo kojoj drugog zemlji u svetu. Tako Kina, koja se na globalnoj političkoj i vojnoj sceni percipira kao najveći konkurent SAD-u, ima vojni budžet u ovoj godini od 224 milijardi dolara (1.550 milijardi juana), dok Rusija ima vojni budžet u rangu od oko 137 do 150 milijardi dolara (oko 14.000 milijardi rublja). Očekuje se da Pentagon u 2025. dobije i povećanje budžeta od gotovo sedam procenata, te da ukupna suma dosegne i celih 1.000 milijardi dolara, što bi (ponovo) bio najveći vojni budžet u istoriji.

Kompatibilnost unazad – stari sistemi za nove ratove

Američka mornarica (US Navy) se 2019. godine „pohvalila“ da je uspešno sprovela tehničku tranziciju na nove kompjuterske sisteme, te da za lansiranje različitih tipova i generacija krstarećih raketa i balističkih projektila više nisu neophodne – diskete (floppy diskovi). Radilo se ne samo o „modernijim“, ali takođe potpuno zastarelim disketama od 3,5 inča, već većinom o izuzetno starim i potpuno prevaziđenim disketama od 5,25 inča.

Budući da je veliki deo američkog balističkog sistema za „brzi odgovor“ (NORAD RARE, Rapid Response and Tracking) projektovan još početkom osamdesetih, dok je trajao Hladni rat, brojni sistemi su ostali nepromenjeni do početka 21. veka. Neke sisteme je bilo moguće unaprediti novim kompjuterskim sistemima i savremenim senzorima, dok su mnogi drugi morali „ostati zastareli“, kako se ne bi ugrozila sama mogućnost da se rakete uopšte lansiraju. To se naziva „kompatibilnost unazad“ (backwards compatibility), a pored vojnih sistema, ona je najviše izražena u energetici, posebno u sistemima za proizvodnju električne energije.

Iako je SACCS (Strateški sistem za kontrolu i komandovanje) danas daleko moderniji nego pre pet godina, brojni sistemi i dalje rade na tehnologijama sa kraja devedesetih jer novijih u ovoj oblasti nema. Zanimljivo je i da je dobar deo američkih nuklearnih projektila B-61, koji se nalaze i u Evropi u bazama Aviano u Italiji i Incirlik u Turskoj, zapravo proizveden još krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina. Neki od njih su konvertovani u „Mod-4“ i „Mod-7“ (Pershing W-85 Gen II) verzije između 1990. i 1996.

Donedavno su i neke od instalacija Američkog vazduhoplovstva (USAF) bile opremljene i veoma starim „centralnim kompjuterima“ (mainframe) tipa „IBM Series/1“, koji sežu još sa početka osamdesetih godina. Ipak, postoji i jedna „dobra“ strana ovakve zastarelosti. Ovi sistemi do skora nisu bili ni umreženi (jer u vreme njihove proizvodnje internet nije ni postojao), te su bili izuzetno sigurni i otporni na hakerske napade. Stare diskete korišćene na ovakvim sistemima su mogle da snime samo oko 350 Kb podataka. U poređenju, današnja prosečna SD memorijska kartica ili USB flash drive mogu da sadrže gotovo tri miliona puta više podataka.

Podmornice kojima je potrebna ‘generalka’

Slično je i sa američkim strateškim nuklearnim podmornicama. Podmornice klase Los Angeles su građene između 1972. i 1996. godine, sa starom verzijom „S6G“ nuklearnog reaktora za pogon. Tokom godina, „penzionisano“ je njih 36, zbog zastarevanja, oštećenja ili kvarova na pogonskim sistemima. Aktivno ostaje još najmanje 24, od kojih su najnovije – USS Greeneville i USS Cheyenne, porinuta 1988, odnosno godinu kasnije. Aktivni vek ovakvih podmornica je između 25 i 30 godina, nakon čega je neophodna „generalka“ (reactor overhaul) pogonskog reaktora i sistema.

Najnovije podmornice u arsenalu su klase Seawolf (Morski vuk), građene između 1990. i 2005. godine. Mornarica i Pentagon su 2015. godine pokrenuli i veliki program modernizacije softvera na svojim plovilima, budući da je veći deo njih koristio stari operativni sistem Windows XP, a neka čak i prastari Windows NT sa kraja devedesetih, koji je ostao kao deo prve generacije programa „Windows for Warships“. Ovaj program je bio deo vojno-civilne inicijative sa kompanijom Microsoft, kako bi se „ujednačili“ svi kompjuterski sistemi, od komande na kopnu, do brodova i podmornica na moru.

Vojni stručnjaci se slažu i da sve grane Pentagona (USAF, Navy, Army) moraju što pre da usvoje i najnovije sisteme veštačke inteligencije i kompjuterskog učenja (Machine Learning, ML), koji se već masovno koriste u Armiji Kine. Stručnjaci takođe napominju i da „današnji električni automobil, poput modela Tesla S, ima čak deset puta veću računarsku snagu od najmodernijeg lovca F-35 JSF“.

Gdje su nestale milijarde?

Kako onda Pentagon, kao vojna sila sa budžetom većim od svih drugih članica NATO-a zajedno, može da dozvoli ovakva zastarevanja? Odgovor leži u izuzetno razdvojenim sistemima unutar različitih grana armije SAD-a, te veoma kompleksnog sistema javnog i privatnog partnerstva sa vojno-industrijskim kompleksom.

Kompanije kao što su General Dynamics, Lockheed Martin, Boeing Aerospace, Northrop Grumman, Raytheon, L3-Harris i BAE Systems imaju praktično „sigurne“ poslove za narednu deceniju. Njihovi proizvodi, sistemi i softveri su toliko „duboko ugrađeni“ u sistem odbrane SAD-a, kao i mnogih drugih članica NATO-a, da mogu imati obrt vredan stotine miliona dolara godišnje od redovnog održavanja i rezervnih delova, čak i ako ne naprave nijedan novi proizvod.

To u praksi dovodi do „sistemskih kašnjenja“ (systemic wide lag) u proizvodnji velikih brodova, podmornica, oklopnih vozila i aviona. Jedan od najboljih primera je upravo i lovac-bombarder najnovije, tzv. 5+ generacije „Lockheed Martin F-35 Lightning II“. U proizvodnji su od 2006. godine, a brojni piloti su se tokom njegovog testiranja i uvođenja u operativni rad žalili na različite probleme sa elektronikom, poput radara „APG-81“, pouzdanosti motora (naročito na mornaričkoj verziji „F-35B“, koja može da uzleće i sleće vertikalno), te sistema za nišanjenje. Zbog toga, ceo program je za dvadesetak godina već prešao projektovanu granicu od 2.000 milijardi dolara za razvoj i poboljšanja tokom njegovog trajanja, što je nekoliko puta više od originalno predviđenog budžeta od „samo“ 485 milijardi dolara.

Tu su i drugi veliki problemi unutar Pentagona, koji zapravo i „ne zna“ za šta i na šta sve troši novac. Agencija GAO (Government Accountability Office, Državna kancelarija za reviziju) saopštila je da Pentagon šestu godinu za redom nije prošao reviziju svojih programa, ali da su „načinjeni koraci u dobrom pravcu“.

‘Zagubljeni fondovi’ Pentagona

Koliki su stvarni gubici i „zagubljeni fondovi“ Pentagona, čini se, niko tačno ne zna. Američki analitičari barataju brojkama između 50 i 120 milijardi dolara, ali su one zasnovane samo na javno dostupnim podacima o programima i aktivnostima koji su u toku.

Veliko deo „poslovanja“ Pentagona čine i tzv. SAP (Special Access Programs, Programi specijalne namene), koji se ne vode javno, te koji su najčešće poznati samo višim funkcionerima Ministarstva odbrane, Odboru za odbranu Senata, te Beloj kući. U SAP spada širok niz aktivnosti, poput špijunskih satelita, pokreta nuklearnih podmornica, razvoja najnovijih letelica (poput upravo predstavljenog bombardera „B-21 Raider“), pa sve do tzv. COMSEC sistema za globalnu komunikaciju.

Desetine milijardi dolara koje svake godine „nestaju“ u Pentagonu su vremenom u američkim medijima dobile i nadimak „Pecass“, akronim od izraza Pentagon just can't pass an audit (Pentagon jednostavno ne može da prođe reviziju).

Takođe, sem „redovnog“ budžeta, Pentagon nije mogao da prođe ni reviziju svog „generalnog vlasništva“ (General assets accountability) nad brojnim bazama, aerodromima, lukama, te sistemima – gotovo 1.700 milijardi dolara, od ukupno 3.800 milijardi, ima nepotpune ili u celosti nepostojeće podatke.