Najopasnija nuklearna oružja ili kako se upisati u historiju uništenja

Iako se često u različitim istorijskim analizama bacanje atomskih bombi na Hirošimu i Nagasaki smatra najvećim i najopasnijim oružjem ikada upotrebljenim, u godinama nakon završetka Drugog svetskog rata korišćena su u sukobima ili detonirana u testovima daleko opasnija sredstva za masovno uništenje.

Više od pola veka postoje različiti međunarodni sporazumi o neširenju nuklearnog, biološkog i hemijskog oružja između velikih sila, to je u velikom delu ostalo samo mrtvo slovo na papiru. Aktuelna ruska agresija na Ukrajinu, te sve širi sukob na Bliskom istoku pokazali su da je i na početku 21. veka moguće izazvati stravična razaranja i uništenja čitavih gradova korišćenjem relativno standardnih vojnih sredstava.

Eksperimenti na Pacifiku

Atomska bomba bačena na Hirošimu bila je jednaka 15 kilotona ekvivalentog TNT-a, dok je ona, nešto kasnije bačena na Nagasaki, bila ekvivalentna 25 kilotona TNT-a. Sjedinjenim Američkim Državama je bilo potrebno samo godinu dana da ponove nuklearnu eksploziju u novom testu, sada sa bombom znatno unapređenog dizajna. „Operacija Raskršće“ (Operation Crossroads) odigrala se početkom jula 1946. godine u pojasu Maršalovih ostrva u sjeverozapadnom Pacifiku. Podvodna eksplozija na grebenu Bikini nuklearne bombe „Able“ ostavila je posledice koje se mogu videti i danas. Bomba je bila jačine između 24 i 27 kilotona TNT-a, te je pokazala da se nuklearno oružje može koristiti i pod vodom u mornaričkim operacijama. Budući da je ovo bio prvi ovakav test na moru, većina mornara je bila bez neke veće zaštite od posledica radijacije, a kasnije studije su pokazale da su usled velike doze zračenja njihovi životi bili skraćeni u proseku od tri meseca do jedne godine.

SAD se vratio u taj deo Pacifika samo tri godine kasnije, u tada već nazvano „Specijalno testno područje Enewetak“, gde je testirana prva bomba sa „unapređenom fisijom“ (eng. boosted fission), jačine čak 225 kilotona, što će dovesti i do daljeg razvoja hidrogenske bombe. Konačno, 1954. godine na istom mestu je u „Operaciji Castle Bravo“ testirana i najveća nuklearna bomba koju je SAD ikada proizveo, jačine od čak 15 megatona (više od 1.000 puta snažnije od bombe iz Hirošime). „Castle Bravo“ se smatra i jednim od najgorih nuklearnih testova ikada, jer su radioaktivna kiša, otpad i pepeo padali po naseljenim ostrvima Rongelap i Utirik. Američka mornarica je počela evakuaciju tek tri dana kasnije, kada su efekti radijacijske bolesti među stanovništvom postali očigledni.

Poslednji nuklearni test SAD (za koji se javno zna) je vođen između 1991. i 1992. u velikom eksperimentalnom području „Yucca Flats“ u Nevadi, u blizini daleko poznatijeg „Nevada Proving Grounds“, poznatijeg i kao „Area 51“. „Operacija Julin“ je obuhvatila čak sedam podzemnih nuklearnih testova oružja jačine između 80 i 100 kilotona TNT-a.

Ruska ‘car bomba’ kao odgovor

Verovatno najpoznatija detonacija neke nuklearne bombe (sem Hirošime i Nagasakija) je test SSSR-a iz 1961. Oružje kodnog imena „AN-602“, poznatijeg kao „car bomba“, imalo je snagu između 50 i 58 megatona TNT-a, što ga čini najvećim i najrazornijim nuklearnim termo-baričnim oružjem ikada napravljenim i testiranim. Ova hidrogenska bomba je bila toliko razorna da ni sami njeni konstruktori nisu bili sigurni u efekte koja bi ona mogla da izazove u atmosferi Zemlje.

Neki naučnici u tadašnjem veoma tajnom Institutu „Arzamas-16“ (današnji Ruski naučni institut za eksperimentalnu fiziku) smatrali su da bi „car bomba“ mogla da izazove lančanu reakciju gasova u atmosferi Zemlje i praktično uništi celu planetu. Ipak, 30. oktobra 1961. godine specijalno opremljeni bombarder velikog dometa „Tupoljev Tu-95“ (kodnog imena „Medved“) poleteo je ka udaljenom ostrvu Nova Zemlja, u zalivu Mitijoška, na ruskom Dalekom severu. Da bi posada „Medveda“ (kao i pratećeg aviona koji je korišćen za snimanje i prikupljanje uzoraka, tipa „Tupoljev Tu-16“) imali barem 50 odsto šansi da se udalje iz pojasa udarnog talasa, „car bomba“ je bila opremljena najvećim padobranom do tada konstruisanim u svetu, koji je trebao da uspori njen pad. Bomba je detonirana u 11:32 po moskovskom vremenu, a radioativni oblak je dostizao čak 110 kilometara u visinu, dok je udarni toplotni talas dostigao visinu od 67 kilometara. Eksplozija je bila nekoliko puta jača nego što su to pokazivali proračuni ruskih naučnika, a blesak se mogao videti čak i na daljini od 800 kilometara. To je bilo više nego dovoljno da sve zapadne stanice za detekciju nuklearnih testova u Evropi, kao i na Atlantiku, odmah detektuju ovaj test. Kasnija istraživanja su pokazala da je ova eksplozija napravila površinski udar koji je tri puta obišao celu planetu i mogao se detektovati na svim seizmografima. Takođe, promene u Zemljinoj atmosferi su se očitavale čak i na Novom Zelandu i to tri nedelje nakon samog testa.

Novo doba starih strategija

Iako u današnjoj globalnoj politici često prevladava mišljenje da su „lideri velikih sila danas mnogo zreliji i odgovorniji nego što je to bio slučaj u prošlosti“, dešavanja u Ukrajini, ali i sve veće ulaganje u odbranu širom sveta govore suprotno. Vladimir Putin, kao i veliki broj visokih predstavnika Kremlja, do sada su više puta pretili da će Moskva upotrebiti nuklearno oružje u Ukrajini „ako dođe do direktnog mešanja NATO-a“.

U poslednjih pola veka je potpisano i više puta ratifikovano najmanje 30-ak međunarodnih sporazuma o neširenju oružja za masovno uništenje, te o demontaži i odlaganju postojećih oružja. Ipak, tome u prilog ne idu i činjenice da SAD danas i dalje ima gotovo 5.000 aktivnih nuklearnih bojevih glava, dok Rusija ima njih 5.400. Tu su i Kina sa 500-ak (aktivno gotovo 240), te Indija sa 172 (nijedna nije aktivna). Od evropskih zemalja, Velika Britanija ima 225 nuklearnih bojevih glava (aktivno njih 120), dok Francuska ima oko 280 bojevih glava (aktivno njih 100-ak).