Vranić: Više nije moguće govoriti o jasnim ideološkim profilima stranaka

Iako političke stranke u svojim imenima imaju ideološke odrednice, danas nije moguće govoriti o jasnim ideološkim profilima kao što smo mogli do prije 30 godina, kaže profesor na Fakultetu političkih nauka u Beogradu Bojan Vranić.

Profesor Vranić upravo je objavio knjigu Političke ideologije; Od istine do tiranije, koja se bavi ideološkim profilom političkih stranaka i njihovim podjelama od nastanka do danas.

Povodom objavljivanja knjige profesor Vranić je u intervjuu za Al Jazeeru govorio o ideologiji stranaka na Balkanu i u Evropi, sve raširenijoj pojavi populizma, nacionalizma…

• Možemo li danas uopšte govoriti o jasnim ideološkim podjelama kakve su bile karakteristične tokom nastajanja političkih stranaka na ovim prostorima?

– Iako političke stranke u svojim imenima imaju ideološke odrednice, poput “liberalne”, “socijaldemokratske” ili “narodne”, po mom sudu danas nije više moguće govoriti o jasnim ideološkim profilima kao što smo to mogli do pre 30 i više godina. Kontekst se promenio. Dok smo u socijalizmu zvanično imali samo jedan identitet (svi smo bili radnici i radnice), nakon raspada Jugoslavije, svako je otišao svojoj maloj zajednici, pa su i stranke bile ogledalo nacionalnog ili građanskog društva. Otuda, nova linija podela pre ide kroz građansko/nacionlano, urbano/ruralno, demokratsko/autoritarno – lidersko. Ali vidite, to ne znači da su te podele lišene ideologija, već da se priroda ideologija promenila od jedinstva ka polarizaciji.

Stanke sada, ipak, moraju da se takmiče u kontekstu pluralnih interesa, što znači da program mora biti dovoljno savitljiv da privuče što veći broj ljudi. Sa društvenim mrežama ti interesi su čak postali atomizirani, pa stranke moraju da nijansiraju svoj pristup biračima. I tu leži zamka: deluje kao da su sve stranke “demokratske”, da sve liče jedna na drugu (“svi su oni isti”), i da nemaju ideologije niti programa. Ništa od toga ne važi, već je pre stvar da se priroda ideologija promenila tako da više ističe onu motivacionu dimenziju, da birači zaista izađu (ili ne izađu) na izbore, nego onu unificirajuću, da smo svi deo jedne zajednice.

• Kako se političke stranke na Balkanu danas odnose prema tradicionalnim ideologijama (ljevica, desnica, centar)? Da li su ove granice postale manje jasne?

– Ako pogledamo iz istorijske perspektive, stranke na Balkanu imaju relativnu kratku i isprekidanu tradiciju. Nema kontinuiteta stranačkog identiteta kakvog srećemo u Velikoj Britaniji ili Nemačkoj. Samim tim, nema ni jasne podele na levicu, centar ili desnicu. Često su birači zbunjeni potezima levih stranaka koje koriste tradiciju (umesto modernizacije) kao argument za građanske politike, ili desnicom koja ostaje nema kada se dešavaju velike nacionalne katastrofe, poput secesija. Tu stranačku čorbu je zapržio populizam, koji se pokazao kao vrlo uspešna politička opcija na ovim prostorima. Čak se više ne može govoriti samo o određenom stilu. Vi imate stranke u Srbiji ili Bosni i Hercegovini koje su otvoreno populističke, samo je pitanje da li se kriju pod kišobranom građanskog ili nacionalnog. Ali nijedna nije spremna da izađe iz klijentelističkih interesa i da donese neke odlučne reforme koje bi izgradile sistemska rešenja ili dovele do ulaska u EU.

• Koje su ključne razlike između političkih ideologija koje su oblikovale društva u bivšoj Jugoslaviji i onih koje su prisutne u savremenim balkanskim državama?

– Socijalizam u Jugoslaviji je bio neka vrsta radničkog identiteta koji je bio bolećiv prema nacionalnim političkim kulturama. Otuda, bez obzira što su na kongresima KP nacionalizam i etatizam uvek bili glavni neprijatelji, upravo je ta vrsta ideološke polarizacije dovela do toga da danas nema partije na Zapadnom Balkanu koja u svom programu nema određenje prema “nacionalnom pitanju”. I već je problematično što baš svaka država ima to nacionalno pitanje, ali ne i “građansko pitanje”. Mi nemamo danas odgovor na to šta znači biti dobar građanin ili dobra građanka jednog društva. Razlog tome je, i tu konceptualnu shemu detaljno izlažem u knjizi “Političke ideologije – od istine do tiranije”, što je pitanje građanstva sasvim periferno danas u našem regionu. Umesto toga, političari i političarke vole da komuniciraju sa narodom. Ali kad to činite, vi se opredeljujete za direktnu demokratiju, umesto one reprezentativne. I time isključujete sve one manjine koje nisu deo korpusa ili duha naroda. E to isključivanje, i taj odabir, to je srž političke moći stranaka danas, i taj mehanizam je sasvim ideološki.

• Mnoge političke stranke danas koriste populističke narative, često se distancirajući od tradicionalnih ideoloških opredjeljenja. Koje su glavne karakteristike populizma u širem balkanskom kontekstu?

– Populizam je toliko rasprostranjen u našem regionu, da ga zaista ima u svim oblicima. Ipak, centristički populizam se pokazao kao najefikasniji u dobijanju glasova. To je populizam koji se pre svega oslanja na ekonomiju, kritiku prethodnih elita za sve što ne valja i žrtvovanje političkih sloboda i kvaliteta demokratije radi efikasnosti autoritarne modernizacije. To će reći da, ukoliko uposlite birače da razmišljaju o putevima, fabrikama, mostovima, železnici itd., oni neće razmišljati o tome da je cena toga poskupljenje stanova, uvoz “prljavih” automobila, zagađenje vazduha, radnička prava koja su umanjena da bi investitorima bilo privlačnije da ulažu novac, itd. S druge strane, kao reakcija, javlja se levi populizam u vidu malih pokreta odozdo, koji niču kao pečurke posle kiše nezadovoljstava. No, tim pokretima nedostaje struktura koju imaju partije, pa otuda ne mogu imati veći politički uspeh.

• Kako gledate na ideološki kurs političkih stranaka na Balkanu, koliko one prepoznaju globalne ideološke tokove, poput ekološkog pokreta, liberalizma?

– Čini se da je to pitanje uslovljeno generacijskim jazom. Starije generacije, po pravilu konzervativnije, više su naklonjene tradicionalnim partijama. I tu je podela manje više jasna, ili glasaju za konzervativne nacionalističke partije, ili za levicu koja je po pravilu građanska. Mlađe generacije, onda kada se interesuju za politiku, više se oslanjaju na ono što se zovu post-materijalne vrednosti. Njih zanimaju pitanja identiteta (moda, muzika, influenseri, seksualnost, itd.), pitanje klime, pitanje slobode pre svega socijalnog kretanja (npr. brza i laka promena posla). Mladi su, sva istraživanja pokazuju, pragmatični. Samim tim, deluje kao da tu nema neke ideološke osnove. No, nije tako, već su ideološki pojmovi drugačije posloženi kod mladih. Zato društveni pokreti imaju više šanse da privuku mlade jer nastaju kao izraz nezadovoljstva nekim konkretnim problemom. Mladi će se mobilisati kada poskupe školarine, ali ne i kada stranka zagovara nacionalni preporod ili traži slobodne medije.

• Posljednjih godina, u mnogim evropskim zemljama pojavili su se novi politički pokreti i stranke koji nisu povezani sa tradicionalnim političkim blokovima. Mnogi od ovih novih političkih pokreta temelje se na kritici establišmenta i etabliranih političkih elita, često koristeći populističke ili antielitističke poruke. Kako objašnjavate ovaj trend i šta mislite o mogućem dugoročnom utjecaju takvih pokreta na političke tokove u Evropi?

– Videli smo da čak i kada partije i pokreti koji su izrazito desno ili deo desnog populizma uđu u sistem koji je zasnovan na vladavini prava, vrlo smanjuju svoje retoričke apetite. Giorgia Meloni je od nekoga ko je zagovarao skoro pa aneksiju teritorija Italiji, postala jedna od omiljenih briselskih liderki. Problem su države koje nemaju pravnu tradiciju ili imaju slabe institucije koje mogu zaustaviti konzervativne visoke talase. Primer su naravno post-komunističke države, poput Mađarske ili Poljske. I tu se ideologije prepliće s političkom kulturom. Dok je Poljska uspela da promeni konzervativni kurs, Mađarska uporno ostaje na istom. Ideologije se tu moraju podupreti objašnjenjima iz političke kulture, odnosno, otporu prema čvrstom komunizmu koji je postojao u svakoj od zemalja bivšeg bloka. Dok su Poljaci osećali sve vreme da žive pod tiranijom, Mađari nisu bili baš toliko razočarani u komunizam i rado koketiraju sa autoritarnim tendencijama.