Svemirsko doba: Hladni rat u orbiti

Potreba za prikupljanjem velike količine podataka o aktivnostima velikih sila, ali i manjih država, postoji još od kraja Drugog svetskog rata.

Još za vreme savezničkih operacija u Evropi, tokom 1943. i 1944. godine, formirane su posebne jedinice (pre svega američkog vazduhoplovstva), koje su bile zadužene za „vazdušno nadgledanje“ nemačkih položaja. Ta metoda je kasnije nazvana „Aerial SIGINT“ (prikupljanje podataka iz vazduha) i do kraja rata će biti jedna od glavnih taktika za napade u Francuskoj i Nemačkoj.

Odmah po završetku Drugog svetskog rata, američki predsednik Harry Truman je dekretom iz 1947. godine naredio osnivanje Jedinica za nadzor i prikupljanje neprijateljskih komunikacija (Signals intelligence corps). Prvenstveni zadatak je bio razvijanje radio opreme širokog spektra koja bi mogla da presreće sovjetske komunikacije, te stvaranje nove generacije računara koji bi olakšali ovakve zadatke. Američka obaveštajna zajednica je u to vreme već imala iskustva sa ovakvim projektima, pre svega zahvaljujući tajnom postrojenju „Ultra“, kojeg su vodili zajedno sa britanskim obaveštajnim oficirima u Bletchey Parku u Engleskoj. U okviru projekta „Ultra“ su dešifrovani nemački uređaji za slanje kodiranih poruka „Enigma“, te je razvijen prvi „potpuno elektronski“ računar nazvan „Collosus“.

Dolaskom predsednika Dwighta Eisenhowera u Belu kuću početkom ’50-ih, ubrzano je i stvaranje novog, modernijeg obaveštajnog aparata SAD-a. Budući da je Eisenhower bio i jedan od glavnih komandanta savezničkih snaga u Drugom svetskom ratu, dobro je razumeo izazove nove, hladnoratovske podele sveta.

U to vreme je već bila formirana i potpuno nova državna agencija – CIA, koja je i nastala iz Kancelarije za strateške misije (Office of Strategic Services), formirane za vreme Drugog svetskog rata. CIA je trebalo da na jednom mestu obuhvati operacije nadzora svih aktivnosti američkih protivnika u inostranstvu, a delom i da prikuplja njihove elektronske komunikacije (Electronic SIGINT).

Amerikanci zatečeni sovjetskim lansiranjem prvog satelita

Kada je Sovjetski savez lansirao prvi veštački satelit, „Sputnjik 1“ 1957. godine, američka vlada i njene službe su bile potpuno zatečene ovakvim razvojem događaja. CIA je prognozirala da Kremlj neće imati „svemirske mogućnosti“ barem do sredine ’60-ih, te da je njihov svemirski program „primitivan“. SAD je u to vreme još uvek provodio eksperimente sa modifikovanim balističkim raketama „Nike“ i „Polaris“, koje su dostizale tek suborbitalne visine (na ivici svemira), ali ne i Zemljinu orbitu.

Prva uspešna lansiranja američkih satelita „Explorer“ 1958, dovela su i do planova za prve „špijunske“ satelite. Za to vreme, u američkoj javnosti, medijima, kao i u samom Kongresu su se mogle čuti brojne optužbe na račun Bele kuće i samog Eisenhowera, koji su bili optuživani za „decenijsko kašnjenje“ u odnosu na svemirske mogućnosti SSSR-a.

Kada su Sovjeti poslali i prvog čoveka u orbitu – Jurija Gagarina 1961. godine – američka javnost je zahtevala hitno unapređenje američkog svemirskog programa. Ta javnost, pak, nije znala da je predsednik Eisenhower dve godine ranije već odobrio tajni program „Corona“. Taj program je bio poslednja faza već postojećeg programa „WS-117L“, kojeg je vodilo Vazduhoplovstvo SAD-a, sa ciljem stvaranja čitave mreže špijunskih satelita nad teritorijom SSSR-a i Istočne Evrope.

Špijunski sateliti

Od 1961. do 1970. godine, SAD će lansirati ukupno osam satelita, koji će nakon 1965. godine nositi naziv „Keyhole“ (Ključaonica). Za potrebe programa „Corona/Keyhole“ razvijen je i čitav niz novih tehnologija, od kojih će mnoge kasnije dobiti i svoje „civilne“ primene. Tako je spoljašnost ovih satelita bila prekrivena „sunčevim štitom“ (Sun shield), zapravo tankom folijom napravljenom od legure zlata, koja je odbijala sunčeve zrake i štitila osetljive instrumente. Ova tehnologija će kasnije biti upotrebljavana i na letovima na Mesec (program „Apollo“), ali i u avijaciji, elektronici i medicini.

Za potrebe fotografisanja iz orbite po prvi put su razvijeni „veoma široki“ (ultra wide) objektivi visoke rezolucije, kao i filmovi velikog formata (large format film). Objektivi su imali i posebne elemente za sprečavanje refrakcije (rasipanja svetla), kako bi fotografije bile što oštrije. Ovakva tehnologija će tokom ’70-ih biti korišćena i u fotografiji, kao i u prvoj generaciji elektronskih TV kamera.

Neki od „Keyhole“ satelita su imali i specijalne „povratne module“ (return module), koji su se u određenom intervalu vraćali na Zemlju sa filmovima. Moduli su sadržali kanistere sa filmovima od 70 milimetara (koje je proizvodio američki Kodak), a bili su „hvatani“ u letu pomoću američkih vojnih aviona. Zahvaljujući ovom programu američka obaveštajna zajednica je kroz hiljade poslatih fotografija došla do informacija o sovjetskom nuklearnom programu, podmorničkoj bazi „528“ na Krimu u Ukrajini, te pokretima balističkih raketa u Sibiru i na dalekom Istoku. Na jednoj od fotografija sa satelita „Corona/Lanyard“ se može videti i grad Qazvin u Iranu, sa izuzetno visokom rezolucijom od pet metara.

„Keyhole“ program je sredinom ’70-ih već bio delimično zamenjen novim satelitima serije „Gambit“. Nova generacija špijunskih satelita je imala daleko veću rezoluciju, te, po prvi put, i mogućnosti elektronskog slanja slike, što je službama omogućilo „praćenje u realnom vremenu“. Dolaskom Ronalda Reagana u Belu kuću, 1981. godine je počeo i program razvoja „oružja baziranog u svemiru“ (space based weapons), nazvan „Star Wars“. Pentagon je taj program razvijao u okviru nacionalne strategije odbrane SDI (Strategic Defense Initiative). Prvenstveno je zadatak bio stvaranje sistema „svemirskih lasera“ koji bi mogli da obore sovjetske nuklearne projektile, a u drugoj fazi i baziranje nove generacije američkih projektila u orbiti.

Jedan od predloženih sistema u okviru „Star Wars“ programa je bio i „Brilliant Pebbles“ sistem satelita, sa do tada neviđenom tehnologijom „digitalnih kamera visoke rezolucije“. Ipak, usled velikih troškova razvoja i brojnih tehničkih problema, te stalnog kašnjenja civilnih kompanija koje su razvijale nove tehnologije, američki Kongres je ovaj program proglasio „preskupim i nepotrebnim“ i obustavio dalji razvoj do kraja 1988.

Pad Berlinskog zida i raspad SSSR-a koji su usledili su čak doveli u pitanje i dalji razvoj špijunskih satelita, budući da opasnosti od istočnog bloka više nije bilo… ili se barem tada tako mislilo.

Moderna verzija nebeskih očiju

Danas je proces prikupljanja podataka i „svemirski obaveštajni rad“ (space-based intelligence), za SAD i većinu članica NATO-a, u velikoj meri „zajednički poduhvat“. Serija međunarodnih sporazuma SAD-a, Kanade, Velike Britanije, Australije i Novog Zelanda se danas naziva „Pet očiju“ (Five eyes) i obuhvata „obaveštajnu alijansu“ koja zajednički radi na prikupljanju, obradi i analizi informacija iz različitih izvora.

SAD i Velika Britanija imaju i poseban sporazum, nazvan UKUSA, koji obuhvata veoma sličan raspon zadataka. U ove sporazume su prvenstveno uključene nacionalne agencije – američke NSA (Nacionalna bezbednosna agencija) i DIA (Vojna obaveštajna agencija), Britanska GHCQ (Centralna služba za komunikacije) te UKDI (Odbrambeno-obaveštajna služba). Uključeni su i Australijski direktorat za informacije (ASD), Državni biro za bezbednost i komunikacije Novog Zelanda (GCSB), te Kanadski ured za komunikacije (CSE).

Glavne tačke za prikupljanje informacija sa satelitskih sistema se nalaze na tri lokacije: Sugar Grove, američka savezna država Zapadna Virdžinija; RAF Menwith Hill u Harrogateu, Velika Britanija; Pine Gap, Severna Teritorija, Australija. Iako su tačna namena ovih baza i njihove aktivnosti najstrožije čuvana tajna u svakoj od ovih zemalja, njihov spoljašnji izgled je zapravo javno poznat, pre svega zahvaljujući velikom broju stanica nazvanih „Radome“, koje na pejzažu liče na ping-pong loptice. Unutar svake „Radome“ stanice se nalaze usmerene satelitske antene (DSD), prečnika od dva do 15 metara. Neke od njih mogu biti i pokretne (rotational radome), kako bi pratile nekoliko satelita u isto vreme.

Stručnjaci smatraju da SAD sa NATO partnerima danas koristi najmanje 85 do 90 različitih vojnih i obaveštajnih satelita, a neke procene idu i do brojke od oko 120 ovakvih satelita u orbiti. Mnogim od ovih satelita danas prvenstveno rukovodi američka Nacionalna kancelarija za izviđanje (NRO), te njihova lansiranja najčešće imaju ime NROL (NRO Launch). Veliki broj lansiranja se obavlja iz vazduhoplovne baze AFB Vandenberg u Kaliforniji, a poslednjih godina to rade i privatne kompanije. Tako je kompanija „SpaceX“ u aprilu prošle godine svojom raketom Falcon 9 lansirala špijunski satelit „NROL-85“. Ovaj satelit je deo novog sistema NOSS (Naval Ocean Surveillance System) kojeg će koristi američka mornarica (US Navy), za nadgledanje prvenstveno ruskih i kineskih podmornica i brodova.