Bojičić-Dželilović: Balkanski nacionalisti predstavljaju opasnost za mir u Evropi

Dr. Vesna Bojičić-Dželilović je viša naučna istraživačica pri London School of Economics and Political Science gdje koordinira program koji istražuje ulogu privatnog sektora u podršci miru i razvoju u kontekstu Agende 2030.

U intervjuu govori o Zapadnom Balkanu, ekonomskoj i političkoj tranziciji, neformalnoj ekonomskoj praksi i postkonfliktnom ekonomskom oporavku regije.

• Kako gledate na trenutno stanje na Zapadnom Balkanu i proces tranzicije u regiji?

– Prema pokazateljima organizacija koje prate demokratske procese u svijetu, zemlje Zapadnog Balkana stagniraju ili u nekim slučajevima nazaduju u konsolidaciji demokratskih institucija. To je jedan način ocjene procesa tranzicije, a koji je trenutno veoma izražen u stručnim krugovima gdje je težište na svrstavanju ovih zemalja u određene kategorije, kao na primjer: hibridni režimi, demokratije niskog kvaliteta i slično. Ključno pitanje je šta se dešavalo politički nakon ratova iz 1990-ih.

Suštinski, uprkos formalnom napretku u institucionalnoj izgradnji (uvođenje multipartijskih sistema, slobodni izbori), ove zemlje nisu uspjele da utemelje vladavinu prava kao ključnu demokratsku instituciju. Posljedično, postoje brojne slabosti koje čine ovaj prostor politički i ekonomski nestabilnim i veoma osjetljivim na turbulencije u globalnom okruženju. Tranzicija u konsolidovanu liberalnu demokratiju i tržišnu ekonomiju zasnovanu na dominaciji privatnog vlasništva, koja počiva na vladavini prava na svim nivoima vlasti, je imala za cilj da unaprijedi životni standard građana, na principima i uz poštovanje ljudskih sloboda. Iz tog ugla, 30 godina od početka tranzicije, zemlje Zapadnog Balkana nisu na nivou na kojem su mogle biti u drukčijem političkom miljeu i sa političkim strukturama opredijeljenim za izgradnju mira i stabilnosti i za prosperitet svojih građana.

• Kako ocjenjujete postkonfliktni ekonomski oporavak zemalja Zapadnog Balkana?

– Od raspada jedinstvenog tržišta bivše Jugoslavije, zemlje Zapadnog Balkana su prošle kroz proces istovremene višestruke tranzicije, što je s obzirom na ljudske, materijalne i institucionalne posljedice rata, uticalo da ekonomski opravak teče sporo i neravnomjerno. To se vidi u dužini vremena koje je trebalo da se ove zemlje pojedinačno vrate na nivo predratnog društvenog bruto proizvoda. U poređenju sa međunarodnim iskustvima, gdje su neke zemlje uspjele da održe izuzetno visoke poslijeratne stope raste (10 posto i više na godišnjem nivou) najmanje 10 godina, to nije bio slučaj na Zapadnom Balkanu.

Nacionalne ekonomije koje su se oblikovale kroz proces poslijeratne obnove imaju nekoliko zajedničkih, izraženih problema: relativno skromna proizvodna osnova i s tim u vezi nedovoljna konkurentnost; visok trgovinski i platnobilansni deficit; valutni rizik; visoke stope nezaposlenosti; srazmjerno veliki spoljni dug; nedovoljne domaće i strane investicije. To ih čini osjetljivim na kretanja unutar tržišta Evropske unije kao glavnog trgovačkog partnera što se ispoljilo u punoj mjeri tokom globalne finansijske krize 2008/9.

• Koliko su opasne sadašnje etno-nacionalističke politike u regiji i u kojoj mjeri nestabilna politička situacija i stalne tenzije utječu na ekonomski razvoj?

– Etnonacionalističke politike u regiji su ključna prepreka u stabilizaciji ovog prostora i s obzirom na promijenjeno geopolitičko okruženje, predstavljaju opasnost za mir u Evropi. Poslije dugog perioda u kojem je rizik da etnonacionalne politike na Zapadnom Balkanu eskaliraju u otvoreni oružani sukob bio minimalan, zbog neizvjesnosti u sadašnjem okruženju ulazimo u jedno drukčije razdoblje u kojem je teško to tvrditi sa sigurnošću.

Etnonacionalističke politike imaju direktan efekat na ekonomski razvoj, kako na nacionalnom tako i na regionalnom nivou. Na nivou nacionalne ekonomije, ekonomsko upravljane zahtijeva politički dogovor oko prioriteta i ciljeva ekonomske politike, i kontinuirane političke pregovore u cilju njihove implementacije. A to znači spremnost za kompromis, i promjenu stavova u zavisnosti od okolnosti, da bi se postigli dogovoreni ciljevi. Ovo se teže postiže kad etnički kriterij prevladava nad ekonomskim parametrima, a što vodi opstrukciji u provođenju ekonomskih mjera i reformi, i negativnim posljedicama na ekonomski rast i razvoj. Etnonacionalističke politike su razlog zašto su mnoge inicijative od zajedničkog ekonomskog interesa za zemlje Zapadnog Balkana odbijene, kasnile ili sprovedene samo djelomično, i doprinijele su malom interesu za strana ulaganja.

• Koliko je neformalna ekonomija prisutna na Balkanu i koliko košta zemlje regije?

– Prema procjenama iz polovine 2000-ih, neformalna ekonomija u zemljama Zapadnog Balkana se kretala oko 30 posto društvenog bruto proizvoda, što se može uporediti sa iskustvima zemalja u razvoju. Kako je to ekonomski koncept koji nije precizno definisan, i stoga se ne može precizno mjeriti, nemoguće je kvantifikovati precizno troškove koji su posljedica neformalne ekonomije kao na primjer kroz gubitak prihoda od taksi, troškove nelojalne konkurencije i slično.

Međutim, pored veličine neformalne ekonomije, jednako je važno razumjeti kako se neformalna ekonomija manifestuje i šta su njeni uzroci, a što je u zemljama Zapadnog Balkana vezano za iskustvo višestruke tranzicije i problem sa uvođenjem vladavine prava. Ne radi se o nekom zasebnom segmentu ekonomije (što sugeriše termin ‘sektor’), nego o rutinskom kršenju pravila i zakona koje je rašireno i unutar formalne ekonomije, dakle od strane preduzeća koja su formalno registrovana, a koje je društveno prihvatljivo ponašanje kao što je to bio slučaj sa ‘drugom ekonomijom’ u centralno-planskoj privredi.

• Kako gledate na ideje o jedinstvenom ekonomskom tržištu na Balkanu i da li bi regionalna ekonomska integracija unaprijedila odnose među zemljama regije?

– Inicijativa za kreiranje jedinstvenog ekonomskog tržišta slijedeći principe jedinstvenog tržišta Evropske unije je pokrenuta s namjerom da podrži proces ekonomske transformacije u zemljama Zapadnog Balkana i olakša njihov pristup Evropskoj uniji. Važno je naglasiti da se ovdje ne radi o dilemi regionalna integracija ili članstvo u Evropskoj uniji što je dugo stvaralo politički otpor prema ideji čvršćeg ekonomskog povezivanja zemalja Zapadnog Balkana. Ovom inicijativom se potencijalno stvara tržište od 18 miliona ljudi što može pogodavati većim stopama ekonomskog rasta za sve zemlje. Inicijativa također, a što je vrlo važno iz perspektive reindustrijalizacije i korištenja znanja i kapaciteta lokalne privrede, otvara nove mogućnosti za zajednička ulaganja i povezivanje u proizvodne klastere, kao i značajna ulaganja u stratešku infrastrukturu. To su sve aspekti zbog kojih ova inicijativa zaslužuje pažnju i može unaprijediti međusobne odnose. Postoje ograničenja u smislu neravnomjerne raspodjele koristi koje proizilaze iz ovakvog aranžmana za veće ekonomije, konkretno Srbiju, ali to ne opravdava opstrukcije u njegovom provođenju.

• Kako ocjenjujete odnos Evropske unije prema zemljama Zapadnog Balkana?

– Angažman Evropske unije na podršci političkoj stabilnosti i ekonomskom razvoju zemalja Zapadnog Balkana u posljednjih 30-ak godina je bio kompleksan, kao i nekonzistentan, što je stvorilo nesigurnost koja se negativno odražava na politički proces i ekonomske rezultate. Više je razloga za to. Jedan od najvažnijih kad se radi o ekonomskoj rehabilitaciji ovog prostora, je da Evropska unija nije postavljena na način da može da odgovori na specifične potrebe takvih ekonomija kao što su ekonomska restrukturacija i modernizacija.

Strategija proširenja Evropske unije kao glavni instrument u ekonomskom domenu prati standardne ekonomske politike podržane i implementirane kroz međunarodne finansijske institucije, a čiji prioriteti su definisani kroz politike makroekonomske stabilizacije i ekonomske liberalizacije čije provođenje u poslijeratnim ekonomijama stvara kontraefekte i neravnoteže. Nekonzistentnost se ogleda i u stalnom pomjeranju uslova za pristupanje što je posljedica ne samo unutrašnjih problema u zemljama Zapadnog Balkana na ispunjavanju uslova, nego i interne dinamike unutar Evropske unije. Posebna dimenzija se tiče odnosa pojedinačnih članica Evropske unije prema zemljama Zapadnog Balkana koji je u nekim slučajevima krajnje destruktivan i doprinosi održavanju političkih tenzija.

• Kako države na Balkanu upravljaju ekonomijom, uzimajući u obzir socijalne i političke varijable?

– Jedan odgovor na to pitanje je kroz prizmu osnovnih pokazatelja ekonomskog razvoja gdje, kao što sam već rekla, ima problema uprkos napretku koje su zemlje postigle u poslijeratnom periodu. Stope ekonomskog rasta su skromne uz i dalje visoke stope nezaposlenosti, rasprostranjenu neformalnu ekonomiju i siromaštvo. Ovakvi rezultati su s jedne strane posljedica provođenja ekonomskih programa promovisanih u okviru ekonomske tranzicije i podržanih i finansiranih od strane međunarodnih institucija čiji je uticaj bio izuzetno veliki u nekim od ovih ekonomija. Težište ovakve ekonomske politike je na održavanju makroekonomske ravnoteže (niska inflacija, nizak budžetski deficit) kroz provođenje striktne fiskalne i monetarne politike. To je stvorilo ograničen prostor za povećanje socijalnih izdataka uprkos velikim i specifičnim potrebama za socijalnim izdavanjima kao posljedica rata (na primjer veliki broj civilnih i vojnih žrtava rata). S druge strane, dok su ukupni izdaci za socijalna izdavanja pogotovo u nekim slučajevima bili neadekvatni u odnosu na potrebe, u praksi socijalna politika je često bila podređena političkim ciljevima, i nesrazmjerno ciljala kategorije korisnika koji su bili potencijalno glasačko tijelo političkih stranaka u vlasti.

• Koliko je opasno kada politička, ekonomska i medijska moć dospije u jedne ruke? Kako izgleda veza između političara i tajkuna?

– Opasnost od neformalnih mreža koje povezuju političke i ekonomske aktere i njihove interese se prvenstveno ispoljava kroz slabljenje demokratskih institucija. Kontrola nad formalnim institucijama od strane ovih mreža omogućava korištenje institucija na način da se obezbijedi lična korist i privilegovani pristup određenim pojedincima i ustanovama. Ove mreže su zapravo stvarni izvor moći u donošenju odluka kojim se omogućava pristup ekonomskim resursima i komercijalnim ugovorima. Istraživanja su pokazala vezu između visokog stepena monopolizacije u nekim ekonomskim sektorima u zemljama Zapadnog Balkana uključujući telekomunikacije, farmaceutsku industriju i energetski sektor te prisustva kompanija u ovim sektorima koje su bliske političkim partijama. Pored toga što iscrpljuju javne resurse, mreže oko političara i tajkuna uspostavljaju kontrolu nad medijima, pravosudnim sistemom pa čak i organizacijama građanskog društva što vodi ograničavanju javnih sloboda. Tako se stvara sistem u kojem građani strahuju da kažu svoje mišljenje i ukažu na probleme i, umjesto da se bore protiv korupcije, sami joj doprinose jer često nemaju drugi način da bi realizovali svoje osnovne potrebe.

• U svom radu posebnu pažnju poklanjate Bosni i Hercegovini. Kako komentirate aktuelno stanje u toj zemlji i koji su to političari faktori destabilizacije zemlje?

– Bosna i Hercegovina je u stanju stalne krize u posljednjih 20 godina, kao posljedica političke vlasti koja se isključivo vodi svojim ličnim interesom. Političari koji stavljaju svoj lični interes ispred interesa građana koje formalno predstavljaju, a promovišu ideju etničke sigurnosti, da pojedinac može biti siguran samo ako je etnička većina i ako su politički predstavnici birani po tom osnovu, destabilizuju zemlju iznutra. U Bosni i Hercegovini, ali i u ostalim zemljama, imamo situaciju da u svim polugama vlasti sjede ljudi koji su u nekom obliku prekršili zakon. Činjenica da mnogi nisu prošli kroz pravosudni sistem je između ostalog posljedica neprimjerenog uticaja koje stranke na vlasti imaju nad pravosudnim sistemom, a takvima napredak nije u interesu. Važan faktor destabilizacije izvana su vladajuće političke strukture u susjednim zemljama. Nema prepreka da se održavaju političke, ekonomske, kulturne i druge veze, ali je to do sada bilo okrenuto na štetu interesa građana Bosne i Hercegovine, a služilo u dnevno-političke potrebe režima u susjednim državama.

• Koja su Vaša očekivanja i predviđanja kada je riječ o Zapadnom Balkanu? Da li bi ubrzana integracija u Evropsku uniju riješila barem dio problema regije?

– Političke tenzije na Zapadnom Balkanu su posebno izražene u posljednjih pet godina, ali novina je promjena u geopolitičkom okruženju što predstavlja dodatni i novi rizik. Historijski, Zapadni Balkan je uvijek bio žrtva velikih geopolitičkih pomjeranja i sporo i teško se oporavljao od posljedica. Vrlo je teško predvidjeti kako će se situacija odvijati u okruženju i šta će proizaći kao posljedica previranja između velikih političkih sila, kao i reakcije unutar zemalja Zapadnog Balkana.

Promjena u razmišljanju Evropske unije u odnosu na pridruženje i novi pristup koji je bolje stukturisan i podržan značajnom finansijskom i drugom podrškom za Zapadni Balkan je izuzetno važna kao protuteža destruktivnom miješanju Rusije. Rat u Ukrajini je bio ključan u promjeni stava, ali da li će to voditi ka ubrzanju u pristupnom procesu je neizvjesno. Za Zapadni Balkan, članstvo u Evropskoj uniji bi pomoglo da se smanje političke tenzije kao i stvorilo bolji ambijent za jačanje prodemokratskih snaga čiji prostor za djelovanje je značajno smanjen kao posljedica jačanja aktera sa autoritarnom orijentacijom.