Da li će Putin upotrijebiti nuklearno oružje: Sporazumi koje niko ne poštuje

Ruska agresija na Ukrajinu je ponovo u prvi plan stavila mogućnost nuklearnog sukoba velikih sila. Kremlj, kao i sam Vladimir Putin, ne isključuje upotrebu neke vrste nuklearnog oružja, a takav scenario bi svakako imao i dalekosežne posledice u odnosu sa zapadnim zemljama i NATO-om.

Iako se više od dve decenije smatralo da je nuklearno oružje kao sredstvo “poslednje opcije” (last detterent) izgubilo svoj smisao u eri globalnog ekonomskog i informacionog povezivanja, ispostavilo se da hladnoratovska ideologija “atomskog odvraćanja” i dalje postoji u Kremlju, ali i u Washingtonu i Pekingu.

Za to vreme, Međunarodni panel atomskih naučnika je pomerio “sat uništenja” (Doomsday clock) na samo “90 sekundi do ponoći”, što znači da je atomski rat – veoma moguć.

‘Nuklearna revolucija’

Kada je u proleće 1938. godine nemački fizičar i hemičar Otto Hahn ušao u svoju laboratoriju na institutu Friedrich-Wilhelm u Berlinu, zatekao je ozarena lica svojih kolega i saradnika.

“Eksperiment je uspeo”, povikala je mlada naučnica Lisa Meitner.

Radilo se o eksperimentu sa radioaktivnim izotopima, od kojih je neke otkrio sam Hahn, poput mesothoriuma i protactniuma. Kada su radioaktivne elemente stavili u električno polje, ono bi pokrenulo reakciju, što se moglo izmeriti mernim instrumentima i moglo videti na srebrnoj ploči, koja je služila kao neka vrsta “ekrana”. Hahn i njegov tim su, zapravo, prvi otkrili proces cepanja atoma na manje elemente nazvan “nuklearna fisija”. Otto Hahn je hteo da nastavi svoj rad, ali je početak Drugog svetskog rata stavio tačku na eksperimente.

Američki naučnici su već 1939. godine saznali za Hahnova istraživanja, te i sami pokrenuli slične eksperimente. Iako je, zvanično, ovaj projekat bio naučni i mirnodopski, američka vojska je već u to vreme planirala konstruisanje prvog nuklearnog oružja. Naučnicima je bilo jasno da ogromna količina energije koja se oslobađa prilikom procesa fisije može biti iskorišćena kao izvor energije, ali i kao veoma razorno oružje. Već 1940. ovaj program je postao zvaničan, a na njemu su radili Mornarica (US Navy) i Univerzitet Columbia. Naučnici poput Enrica Fermia, Dana Mitchella i čuvenog fizičara Johna Dunninga su u podrumu univerziteta napravili prvi ciklotron, uređaj za ubrzavanje čestica. Ova laboratorija se zvala “Pupin Hall”, po srpsko-američkom naučniku Mihajlu Pupinu.

Već u jesen iste godine, naučnici na ovom projektu su konstruisali i prvi nuklearni reaktor, iako još uvek nisu mogli da pokrenu proces nuklearne fisije. Elementi uranijum-235 i plutonijum, koje su koristili, jednostavno nisu bili dovoljno čisti kako bi duže reagovali unutar reaktora. Sredinom 1941. predsednik Roosevelt je sa sekretarom odbrane Henryem Simsom i Vannevarom Bushom pokrenuo projekat “Manhattan”, po hotelu u New Yorku gde se sastanak odigrao. Cilj je bio jasan – SAD mora stvoriti prvu atomsku bombu i biti lider “nuklearne revolucije”. U to vreme se takođe smatralo da i nacistička Nemačka zasigurno radi na svom nuklearnom programu, čime je projekat “Manhattan” dobio najveću moguću važnost za Sjedinjene Američke Države.

Od ‘Pustinje smrti’ do Hirošime i Nagasakija

U julu 1945. godine, u pustinji prikladnog naziva “Jornada del Muerto” (Pustinja smrti) detonirana je prva atomska bomba ikada, pod imenom “Trinity”. Nekoliko kilometara od mesta detonacije nalazilo se oko 450 američkih vojnika, koji nisu imali gotovo nikakvu zaštitu, sem tamnih naočara. Test je bio “veliki uspeh”, po mišljenju Roberta Oppenheimera, glavnog naučnika na projektu “Manhattan”. Samo mesec dana kasnije, 6. i 9. avgusta 1945. godine, na japanske gradove Hirošima i Nagasaki bačene su atomske bombe “Litlle Boy” i “Fat Man”, obe zasnovane na bombi “Trinity”. U obe eksplozije je poginulo između 200 i 225 hiljada ljudi, najvećim delom civilnog stanovništva, a posledice radijacije se osećaju i danas. Bombe bačene na Hirošimu i Nagasaki su označile i početak novog “nuklearnog doba”, kao i nove trke u nuklearnom naoružanju. SSSR je već 1949. testirao svoju prvu atomsku bombu u Kazahstanu, pod imenom “Pervaya Molnya” (Prva munja).

Za pet decenija, do 2000. godine, broj nuklearnih bojevih glava je bio veći od 20.000. Iako se poslednje dve decenije radilo na uništavanju nuklearnog oružja i oružja za masovno uništenje, ova brojka se nije značajno smanjila. Po procenama organizacije za nuklearni monitoring SIPRI, danas širom sveta ima najmanje 12.880 nuklearnih bojevih glava, mada je prava cifra bliža 14.000.

Takođe, od kraja Hladnog rata se u SAD-u, Rusiji i Kini radi na razvoju “multiple target” bojevih glava. Radi se o sistemu “direct payload execution” (direktna isporuka nuklearnog projektila), što znači da jedna bojeva glava zapravo ima više manjih projektila, koji mogu nezavisno da gađaju nekoliko meta. Zbog ovoga nije moguće doći da tačnog broja nuklearnih bombi širom sveta, ali se smatra da je danas broj sofisticiranih oružja ovog tipa najveći od Drugog svetskog rata.

Po podacima Ujedinjenih nacija i Međunarodne organizacije za atomsku energiju (IAEA), Sjedinjene Američke Države imaju ukupno 5.428 nuklearnih projektila i bojevih glava, Rusija ih ima 5.977, a Kina oko 350 (iako kineske vlasti nikada nisu dozvolile međunarodnu inspekciju). U Evropi je na prvom mestu Francuska sa 290 komada nuklearnog oružja, te Velika Britanija sa 225, Indija ima 160 nuklearnih projektila, a Pakistan 165. Smatra se da Severna Koreja, koja poslednju deceniju radi na ubrzanom razvoju svog nuklearnog programa, ima najmanje 20 kompletiranih nuklearnih bojevih glava.

Još od sredine ‘70-ih godina u međunarodnim diplomatskim krugovima se tvrdi da i Izrael i Južnoafrička Republika takođe poseduju nuklearno oružje, što obe zemlje decidirano demantuju. Takođe, iako je pod nizom međunarodnih sankcija, smatra se da Iran trenutno ima resurse i znanje za kompletiranje tri nuklearne bojeve glave, iako Iran tvrdi da je njegov nuklearni program (baziran u postrojenju Natanz u regionu Isfahan) isključivo mirnodopske prirode.

Potpišemo i ne poštujemo

Još od kasnih ‘60-ih godina, mnoge međunarodne organizacije, nevladine organizacije i aktivisti lobirali su za uništavanje kako nuklearnog oružja, tako i drugih vrsta oružja za masovno uništenje (poput hemijskog i biološkog).

Prvi NPT sporazum (non-proliferation treaty) o neširenju nuklearnog oružja potpisan je 1968. godine. Na snazi od 1970. godine, NPT sporazum nije poštovan od samog početka – velike sile, i na istoku i na zapadu, su od tada proizvele najmanje još četiri do pet hiljada komada nuklearnog oružja različite snage i namene. Od 190 inicijalnih država potpisnica, do danas ga je ponovo ratifikovalo njih 188. Sam sporazum je imao samo tri glavne tačke: stopiranje dalje proizvodnje, uništenje postojećeg oružja i korišćenje nuklearne energije isključivo u mirnodopske svrhe. Od 1991. potpisano je i više verzija sporazuma START između SAD-a i Rusije (kao naslednice nuklearnog oružja iz vremena SSSR-a). Prvi sporazum START I je istekao 2009. godine, a drugi START II se odnosio na proces nadgledanja smanjenja broja bojevih glava u Rusiji između 1992. i 1995. godine.

Na inicijativu tadašnjeg predsednika SAD-a Billa Clintona, 1997. su počele konsultacije sa Kremljom o sporazumu START III, koji je trebalo da važi od 2000. do 2035. godine i u okviru koga bi se obe strane obavezale na smanjene ukupnog broja nuklearnih bojevih glava na manje od hiljadu. Ipak, “tvrda struja” u ruskoj Dumi je više puta glasala protiv ovakvog sporazuma 1998, a nakon početka NATO bombardovanja SR Jugoslavije, u proleće 1999. godine, tadašnji ruski predsednik Boris Jeljcin je u potpunosti odbacio mogućnost START III sporazuma. Nakon ovoga, u proleće 2000. i Sjedinjene Američke Države su se povukle iz sporazuma ABMT iz 1972, koji je ograničavao broj interkontinentalnih balističkih raketa, i trebalo je da traje do 2002.

Početkom ove godine, Vladimir Putin je obelodanio prve testove u Severnom moru nove ruske hipersonične rakete “Cirkon” (NATO oznaka SS-N-33). Dizajnirana kao “podižuće krilo”, ova raketa je zapravo neka vrsta drona sa sopstvenim navođenjem i može da bude naoružana širokim spektrom konvencionalnih bojevih glava ili do tri nuklearne bojeve glave. “Cirkon” ima domet od 1.500 kilometara i po procenama NATO-a može da leti čak i brzinom devet puta većom od zvuka (devet maha, otuda i naziv hipersonična). Ovakvo “pokazivanje mišića” od strane Kremlja pred očekivanu prolećnu ofanzivu ne znači i da će “Cirkon” ili slične rakete biti upotrebljeni u Ukrajini. Ipak, Rusija je prošle godine ratifikovala novu vojnu doktrinu, u kojoj se navodi da će se “pribeći upotrebi nuklearnog arsenala u slučaju agresije na zemlju i konvencionalnim oružjem, u kom slučaju je opstanak nacije ugrožen”. Putin je već više puta do sada rekao da se “u Ukrajini zapravo vodi rat između Rusije i NATO-a, to jest između Rusije i zapadnih sila”.

Sedamdeset i osam godina nakon završetka Drugog svetskog rata, i bombi bačenih na Hirošimu i Nagasaki, svet se opet suočava sa mogućnošću upotrebe nuklearnog oružja. Iako su šanse za tako nešto za sada relativno male, sam broj raketa i bojevih glava u skladištima navodi na pitanje: zašto one uopšte i dalje postoje i zašto nisu do sada uništene? Pravog odgovora nema, kao što nema ni odgovora na pitanje kada će se aktuelni sukobi u Ukrajini završiti i da li će u godinama pred nama biti otvoren neki novi front velikih sila.