‘Velika očekivanja’ Geerta Maka: Osvrt na neuralgične tačke recentne evropske prošlosti

Historija Evropske unije još uvijek je „neispričana priča“, a svaki pokušaj da se politička priča o ujedinjenju Evrope obujmi jednim narativom podrazumijeva ne samo mnogo znanja i poznavanja povijesnih činjenica nego i posebnu vrstu imaginacije. Holandski publicist Geert Mak u knjizi Velika očekivanja; U Evropi 1999-2021. demonstrirao je upravo takvu vrstu sposobnosti, jer je historiju Evropske unije, difuzne zajednice mnogobrojnih članica koje čine taj politički projekat, obuhvatio pričom o nastanku, razvoju i izazovima jedne političke zajednice.

Ideja evropskog ujedinjenja, u svojoj suštini, predstavlja pokušaj da se nadvlada „komplikovana“ prošlost kontinenta, da se prevaziđe historija obilježena velikim ratovima, masovnim ubistvima i progonom miliona stanovnika. Unija, kao jedan vid političke kooperacije zemalja, koje se odriču dijela nacionalnog suvereniteta, kako to vidi Mak, prekretnica je u promišljanju nacionalnih država i granica nacionalno definisanih prostora. Vizionarstvo osnivača podrazumijevalo je vrstu zajedništva koje nije smjelo biti definisano negacijom i Evropska unija je zamišljena kao zajednica ravnopravnih i nezavisnih nacionalnih političkih identiteta.

Mak u knjizi hronološki bilježi život zajednice taksinomatski pobrajajući izazove s kojima se projekat suočavao, konstatujući da je život političkog entiteta, odmah nakon porođajnih muka, bio trnovit i krivudav. Tri desetljeća Evropske unije obilježena su izazovima i propitivanjima, krizama i osporavanjima, koja su neprekidno stavljali na kušnju svrhovitost same ideje, a EU je uspjela preživjeti, samo i isključivo, zahvaljujući entuzijazmu i ubijeđenosti njenih poštovalaca. Ljudi sa vizijom velike evropske zajednice država borili su se sa osporavateljima, birokracijom i nekontroliranim krizama svih vrsta, uspijevajući produžiti život Unije do tačke kada je život bez nje, na Starom kontinentu, postao nezamisliv.

Preživjela razne vrste unutrašnjih kriza

Evopska unija proživjela je u tri desetljeća, koja Mak opisuje, razne vrste unutrašnjih kriza, a najveće su bile one finansijske i monetarne, kao i one u kojima se nastojalo cijeli projekat prikazati besmislenim, tromim i bespotrebnim. Finansijska kriza, koja je potresla svijet, i napose Grčku, kriza izdavanja kredita i kriza vrijednosti eura, monete koja je zamijenila desetine nacionalnih valuta, sve su, do srži, potresle ideju zajedničke zajednice država.

Te su krize pokazale unutrašnju, političku, nekoherenciju država i još jednom istakle razlike između zemalja. Prije svega razliku u bogatstvu i dosegnutom životnom standardu, razliku na kojoj će niz evropskih populista graditi svoju desničarsku i antimigrantsku politiku. Sve su to bili politički problemi koji su dodatno zakomplicirati odnose unutar zajednice evropskih zemalja.

Grčka je, opisuje to Mak, bila prva zajednica koja je pokazala i razlike u mentalitetu, razlike koje će trajno definisati odnose unutar zajednice. Skloniji neracionalnoj potrošnji i monetarnoj nedisciplini, Grci su predstavljali opreku konzervativnijem poimanju finansijskog života evropskih sjevernjaka, a ta će razlika, nakon izbijanja grčke dužničke krize, prerasti u sukob dva koncepta Evrope – onog sjevernjačkog, disciplinovanog i finansijski odgovornijeg i južnjačkog, opuštenijeg i neodgovornijeg.

Grčka kriza je, osim toga, pokazala i koliko lako je moguće dovesti euro, zajedničku evropsku monetu, u stadij potpune ugroženosti, a potonja bitka za „spas“ grčke ekonomije, zapravo, je bila bitka za spas njenih evropskih kreditora.

Migrantska kriza i Brexit

Migrantska kriza i Brext dvije su povezane stvari, a potonji fenomen izrastao je iz širenja neracionalnog straha od valova nekontrolisanog naseljavanja. U raspirivanju fobija prednjačio je mađarski političar Viktor Orban, a njegovi ksenofobni, antiislamski, anitimigrantski i rasistički stavovi plodno tlo su našli u nizu zemalja koje su nekada bile komunističke zemlje istočnog lagera. Ali, ne zbog sličnih ekonomskih prilika, stvarne prijetnje migrantskom invazijom ili galopirajućeg siromaštva, nego zbog, kako to Mak konstatira, želje da se nakon vijeka komunističkog podjarmljivanja napokon istakne naslijeđe nacionalnog identiteta.

Autošovinizam, osim u Mađarskoj, jako je bio izražen u Poljskoj, piše Mak, zemlji koja je nastojala iznova definirati svoj kolektivni nacionalni identitet. Ali, taj identitet je bio isključiv i revizionistički i sadržavao je opasne elemente antisemitizma, to je identitet koji je insistirao na katoličkoj prirodi Poljske negirajući njeno opetovano učešće u holokaustu i pogromu Jevreja.

Pitanje identiteta

Pitanje identiteta, uvijek i iznova se rađa, u raznim dijelovima Evrope, i ta lažna dilema, nacionalno nasuprot evropskom, bila je okidač da Britanci pristanu na desničarsku ideju istupanja iz Unije. Bio je to šok na koji je Evropska unija reagovala iznenađujuće usklađeno i sa jedinstvenim stavom. To je bio prvi put, piše Mak, da je djelovala strogo, pragmatično i odlučno, a njen pristup pregovorima oko izlaska Velike Britanije iz Unije iznenadio je i same Britance.

Kakva je budućnost Evropske unije? Na to pitanje Geert Mak ne daje eksplicitan odgovor, ali jasno je da on spada u grupu onih koji vjeruju u važnost i svrhovitost asocijacije. Na projektu se mora još mnogo raditi, smatra Mak, to treba biti okvir u kojem će se zalagati za ideje ekonomske i društvene egalitarnosti, Evropska unija mora biti „država“ za sve, utopijsko mjesto, gdje se ostvaruju najsmjelije društvene ideje pravičnosti.

Njena komplikovana historija treba da joj bude učiteljica, a njena složenost, nacionalna, vjerska i politička, treba da bude poligon za stvaranje jedne nove države, države bolje budućnosti.