Jevrejsko groblje – zaboravljeni nacionalni spomenik

Prije skoro 20 godina Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je nacionalnim spomenikom Jevrejsko groblje u Sarajevu, te odredila mu mjere zaštite i rehabilitacije.

Tada je, dakle krajem augusta i početkom septembra 2004. godine, određeno da je „Vlada Federacije BiH dužna osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika“.

U stavu II se također navodi da je „Vlada Federacije dužna osigurati sredstva za izradu i provedbu potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika“.

U obrazloženju odluke komisije, kojom je predsjedavao pokojni Dubravko Lovrenović, navodi se kako „staro jevrejsko groblje u Kovačićima predstavlja, iza praškog groblja, najveći jevrejski sepulkralni kompleks u Evropi“.

„Istovremeno ovo groblje predstavlja jedan od najvrijednijih memorijalnih kompleksa u svijetu… Zbog činjenice da je Jevrejsko groblje tokom rata u BiH bilo na prvoj borbenoj liniji, došlo je do njegove dalje destrukcije… Na osnovu uvida i analize obavljene od strane Sekretarijata Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, može se izvesti zaključak da je na groblju oštećeno oko 95 posto nadgrobnika.“

Još nema kompletne dokumentacije

Dodatno, spomenutom odlukom je regulirano ko može raditi na obnovi ovog spomenika, a to je isključivo u nadležnosti federalnih vlasti dok samoniklo bilje i staze održava kompanija Pokop na osnovu dogovora sa Jevrejskom zajednicom.

Kontaktirali smo nadležno Federalno ministarstvo kulture i sporta i zatražili informacije o radovima, planovima, a u prvom redu – da li je poznato koliko košta obnova. Iz Zavoda za zaštitu spomenika koji je u sastavu spomenutog Ministarstva kažu kako to nije poznato:

„Nažalost, nemamo predračun radova, jer da bi se izradio predračun, čak i aproksimativni, potrebna je projektna dokumentacija. Projektna dokumentacija je rađena za pojedine faze radova“, navode u odgovoru.

Iako su protekle dvije decenije, još uvijek nije urađena kompletna projektna dokumentacija, još nisu pripremljeni planovi za sve faze radova.

Iz Zavoda kažu kako se Jevrejsko groblje „od 2018. godine nalazi na tentativnoj listi svjetske baštine UNESCO-a. Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta je bio nosilac projekta izrade nominacijskog dokumenta“.

„S obzirom na obim i kompleksnost zahvata, radovi na sanaciji Jevrejskog groblja izvode se u fazama, a u skladu sa finansijskim sredstvima. Tako su 2008. godine izvedeni radovi na sanaciji klizišta, u toku 2010. izvedeni su restauratorsko-konzervatorski radovi na 137 nadgrobnih spomenika, 2012. radovi konstruktivne sanacije ulazne kapije, 2018. su izvršeni konzervatorsko-restauratorski radovi na nadgrobnom spomeniku Zeki efendije“, ističu i dodaju kako se „trenutno ne izvode radovi na sanaciji“.

Angažman stranih stručnjaka

Obzirom na značaj ovog nacionalnog spomenika, činjenice da Jevrejsko groblje postoji stoljećima u Sarajevu, te da je riječ o svjetskoj baštini, nameće se pitanje da li su angažirani strani radnici i ko su finansijeri dosadašnjih radova.

„Nije nam poznato da su bili uključeni strani stručnjaci u dosadašnjim radovima. Navedeni konzervatorsko-restauratorski radovi su izvedeni uz pomoć finansijskih sredstava domaćih i međunarodnih organizacija“, kažu iz Zavoda za zaštitu spomenika.

„Tako su npr. radovi na konstruktivnoj sanaciji glavne ulazne kapije (2012.) izvedeni uz pomoć sredstava Savezne Republike Njemačke, implementirani putem ambasade i Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Također, konzervatorsko-restauratorski radovi na nadgrobnom spomeniku Zeki effendije (2018.) izvedeni su uz pomoć sredstava turske fondacije TIKA“.

Ukazuju kako su trenutno u lošem stanju dijelovi ogradnog zida, „posebno na istočnoj strani gdje je došlo do obrušavanja“, te kako je 2015. godine „Muhamed Madžarević izradio ‘Izvještaj o stanju ogradnog zida Jevrejskog groblja’ u kojem su, između ostalog, date i mjere sanacije“.

Deklarativna briga vlasti

Sa druge strane, predsjednik Jevrejske opštine Sarajevo Boris Kožemjakin je jako direktan – vlasti nisu uradile ništa osim deklarativne podrške i proglašenja groblja nacionalnim spomenikom. Za Al Jazeeru kaže kako odnos vlasti nije adekvatan značaju ovog kulturno-historijskog spomenika „za državu, grad, a nas Jevreje posebno, značajnog spomenika našeg postojanja u ovom gradu“.

„Obzirom da je staro Jevrejsko groblje proglašeno nacionalnim spomenikom BiH, a kako je, iz meni nepoznatih razloga, u zemljišnim knjigama vlasnički uknjiženo kao državna imovina, bilo bi logično da direktnu odgovornost za stanje groblja ima država BiH. Naravno, jasno nam je svima kako i sa koliko teškoća i prepreka, zbog ‘dejtonskih ograničenja’ država brine, bolje reći ne brine o bilo čemu što predstavlja nacionalnu ili, da ne budem krivo shvaćen, kulturnu baštinu države“, kaže Kožemjakin.

Ističe kako se na groblju ne smiju izvoditi nikakvi radovi bez saglasnosti Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, a kako ta „komisija, odnosno država finansijski ne podržava bilo kakvu rekonstrukciju ovih spomenika, već svojim odlukama štiti nepovredivost autentičnosti spomenika kulture, te je teško bilo šta uraditi bez vlastitih ili donatorskih sredstava“.

„Osim deklarativne brige, koju organi vlasti na državnom i federalnom nivou iskazuju za stanje groblja, ne čini se ništa da se to stanje promjeni. Tačnije, u budžetima navedenih organa vlasti nisu do sada ni bila predviđena sredstva za djelimičnu sanaciju Jevrejskog groblja.“

Kožemjakin ističe kako je donacijama, koje su najvećim dijelom osigurane preko Jevrejske zajednice, učinjeno „onoliko koliko se moglo učiniti da se spriječi daljnja devastacija i propadanje groblja“.

„Tako je, prvo sredstvima Vlade Holandije, uklonjeno ogromno minsko polje, jer je zbog ratnih dešavanja na groblju, ono bilo izuzetno gusto minirano. Zbog izgradnje sarajevske zaobilaznice prije rata, groblje je bilo praktično prepolovljeno, a posljedica tih radova je bila da je kompleks postao opasno klizište. Istovremeno je presječen i sistem odvoda podzemnih i površinskih voda, zbog čega su mnogi spomenici pali zbog klizanja tla, neki su čak i potpuno potonuli i danas ih uopšte nema na površini groblja.“

Naš sagovornik navodi kako je donacijom Vlade Sjedinjenih Američkih Država i ambasadora te države obnovljena gotovo uništena kapela groblja.

„Značajnim sredstvima iz istog izvora sanirali smo klizište, napravili kompletnu drenažu i sistem odvoda površinskih i podzemnih voda, te spriječili dalje urušavanje spomeničke baštine.“

Srušeni spomenici i oštećena ograda

Pored svega navedenog, groblje se našlo i na udaru i vandala u nekoliko navrata, a koji su srušili više od 40 spomenika.

„Općina Centar Sarajevo je uspjela sopstvenim sredstvima podići nešto više od dvadeset spomenika, ali se s tom aktivnošću prestalo, odnosno narednih godina nisu izdvojena sredstva za ovu namjenu, iako je bilo obećanja da će se učiniti daleko više“, kaže prvi čovjek Jevrejske opštine Sarajevo.

Dodaje kako je uz pomoć i donaciju njemačke Vlade spašena kapija groblja koju su stručnjaci, uz pomoć Komisije, doveli u stanje prije naginjanja, „te je kapija sada autentična i nadamo se osigurana od propadanja“.

Što se tiče održavanja Jevrejskog groblja, 1983. godine su rukovodstva Jevrejske opštine Sarajevo i Javnog preduzeća Pokop potpisali Ugovor kojim je općina dala na korištenje svoju zgradu sinagoge Novi hram na 49 godina, sa obavezom da Pokop održava grobljansku cjelinu, ali i popravi već tada oštećenu ogradu groblja.

„Do danas, nažalost ograda ne samo da nije obnovljena i popravljena, već je zbog vandalizma, ali i zbog vremenskih uslova i ‘zuba vremena’ u stanju daljeg propadanja. Ne želimo problem rješavati nesporazumom sa Pokopom čiji radnik koliko-toliko održava groblje, kosi travu, čisti smeće, snijeg i slično, ali želimo da se ograda konačno popravi“, govori sagovornik Al Jazeere.

„Respektujemo da je i rat doprinio prekidu aktivnosti na obnovi ograde, ali od rata je prošlo 27 godina i smatramo da je došlo vrijeme da se pristupi radovima i konačno ogradi groblje. S tim u vezi, prije desetak dana smo imali sastanak i dogovorili da će KJKP Pokop snimiti stanje, napraviti projekat i predračun neophodnih radova na izgradnji ograde, naravno uz kontakt s Komisijom za zaštitu spomenika bez koje bilo šta uraditi na groblju nije moguće. Nadajmo se da ćemo, u nastojanju da konačno krenemo u ovu aktivnost, prije isteka Ugovora s Pokopom (2033. godine) imati ogradu oko Jevrejskog groblja.“

Pitanje restitucije

Na kraju smo se dotakli i pitanja restitucije, odnosno povrata imovine sarajevskih Jevreja koje su brojne vlasti na svim nivoima često puta (naročito tokom predizbornih kampanja) spominjale.

Kožemjakin tvrdi kako Jevrejskoj opštini i generalno sarajevskim Jevrejima nije vraćen niti jedan kvadratni metar imovine.

„Prije prvih demokratskih, tačnije višestranačkih izbora u našoj zemlji, sve političke stranke u svojim programima imale su donošenje Zakona o restituciji (nacionalizaciji), kao jedan od prioriteta, obećavši tim zakonom ispravljanje svih nepravdi i povrat imovine svima kojima je ona raznim zakonskim rješenjima prethodne vlasti oduzeta. Od tada, do danas, nije učinjeno ništa, vlast se mijenjala, obećanja ostajala, poneki ‘probni predizborni baloni’ naivnima ulijevali nadu da će se nešto desiti.“

Prvi čovjek Jevrejske opštine Sarajevo kaže kako su „povlašteni, bar na korištenje, dobijali neke svoje objekte, a Jevrejskoj opštini Sarajevo, kao ni drugim jevrejskim opštinama u BiH nije vraćen ni jedan metar kvadratni njihovih oduzetih prostora“.