Nevidljive posljedice ‘nevidljivog’ aviona – boja opasnija od bombi

Kontroverze oko aviona Lockheed F-117, koji je trebao da bude okosnica američkog vaduhoplovstva, te prva letelica potpuno nevidljiva za radarske sisteme, ne prestaju ni godinama nakon njegovog povlačenja iz aktivne službe.

Od F-117, lovca-bombardera, kao i njegovog ‘velikog brata’ bombardera B2, očekivalo se mnogo, pre svega dominacija vazduhoplovstva SAD-a barem jednu ili više decenija.

U praksi, ovi projekti su više puna menjani i odlagani, troškovi su prešli i nekoliko desetina milijardi dolara, a krajnji rezultati u realnim borbenim situacijama su bili slični konvencionalnim letelicama, koje su uz to bile i nekoliko puta jeftinije, te mnogo lakše za pilotiranje.

‘Narodno veselje’ zbog srušenog aviona

Tog 27. marta 1999. godine, jedinica trećeg diviziona iz 250. Raketne brigade Protivvazdušne odbrane Vojske Jugoslavije, bila je raspoređena u ataru sela Buđanovci, pedesetak kilometara zapadno od Beograda. Dok su još mnogi vojnici večerali, oko 20:00 sati, alarmi osmatračkog radara su počeli signalizirati dolazeću letelicu. Radar je bio starije generacije, deo raketnog sistema S-125 Neva ruske proizvodnje. Ovaj radar bi često označavao i prijateljske letelice, te dežurni oficiri isprva nisu polagali mnogo pažnje ovom signalu.

Petnaestak minuta kasnije, po konfiguraciji i azimutu leta, bilo je jasno da letelica nije prijateljska. Bilo je jasno i da avion koji se prati pokušava da leti ispod polja radarskog snopa, što je bio manevar koji su često koristili piloti američkih aviona F-16 i F-15 ‘Eagle’. Potpukovnik Zoltan Dani, komandant jedinice, naredio je lociranje i obaranje cilja.

Avion je leteo veoma nisko, na udaljenosti od samo 14,5 kilometara. Dve rakete iz sistema Neva su poletele put neba, a odmah nakon lansiranja jedinica dobija naređenje da napusti lokaciju lansiranja. Dva sata kasnije stigle su informacije da je oborena američka letelica, ali ne F-16 kako se očekivalo već ‘Noćni Jastreb’, kako su ga nazivale američke snage, nevidljivi F-117.

Do tada, nije bilo slučajeva obaranja ove letelice, iako je ona bila uključena u više od stotinu misija u prvom ratu u Iraku – operaciji ‘Peščana oluja’. Pentagon je rušenje F-117 potvrdio tek četiri dana kasnije, ne navodeći uzrok. Ken Bacon, tadašnji šef Pentagona za medije, otkrio je i da se pilot pukovnik Dale Zelko katapultirao, te da je spašen iste večeri, u misiji u kojoj su učestvovala četiri američka helikoptera MH-53.

Sledećeg dana, u Srbiji je usledilo pravo “narodno veselje”. Mediji su prenosili slike žitelja okolnih sela kako se zainteresovano okupljaju oko olupine letelice vredne više od 70 miliona dolara. Svirala se harmonika, a čak se i zaigralo kolo oko delova krila i stajnog trapa, jasno obeleženih kao deo američkih vazdušnih snaga. Oboreni F-117 je bio deo jedinice stacionirane u bazi Holoman u Novom Meksiku, sa brojem  na repu AF – 82 806. Delovi aviona se i danas nalaze u Muzeju vazduhoplovstva u Beogradu.

Minimalni radarski otisak

F-117 u praksi nikada i nije bio zaista nevidljiv već je imao tzv. minimalni radarski otisak, te bi PVO jedinice odbacile cilj kao neku manju letelicu ili jednostavno grešku. Dizajn same letilice je bio ograničen i računarskom snagom početkom osamdesetih godina, pa su se inženjeri na kraju odlučili za dva trouglasta poligona kao osnovu dizajna (two-faceted surface). Avion nije imao radar, kako ne bi odavao nikakve radio signale, ali je imao napredan sistem za detekciju i izbegavanje neprijateljskih radarskih sistema, koji je i danas vojna tajna. Takođe, F-117 nema ni uređaj za dodatno sagorevanje goriva (afterburner), koji je standardan na praktično svim drugim letelicama ove klase, kako bi izbegao i detekciju infracrvenim sistemima. Takođe, letelica je bila i prilično teška za svoju veličinu – samo paneli sa specijalnom bojom koja upija radarske talase su težili više od jedne tone.

I upravo su ovi paneli, specijalne boje i materijali korišćeni za njegovu izradu izazvali velike kontroverze nakon njegovog “penzionisanja” iz aktivne službe 2008. godine. Boja koja se koristila za upijanje radarskih signala se naziva “polikristalna-karbonil-ugljenična boja” i do danas je njen tačan sastav pod oznakom državne tajne.

Za vreme operacije ‘Pustinjska oluja’ devedesetih, te ‘Iračka sloboda’ 2003, postoje brojna svedočenja pilota i vojnog osoblja da su letelice F-117 u vrelim hangarima ispuštale otrovna isparenja, što je bilo evidentno i po broju mrtvih ptica oko njih. Kada su se neki od pilota obratili komandi, dobili su odgovor da je “pitanje sastava boje i materijala na F-117 iznad njihovih činova i ovlašćenja”. U praksi je to značilo: “Ne postavljajte pitanja”.

Kada je 2019. godine Muzej vazduhoplosvtva u gradu Hill u državi Utah trebalo da dobije jedan od F-117 kao eksponat, kustosi su bili zapanjeni kada su videli osoblje vojnog aerodroma u blizini kako skida farbu i panele sa letelice u skafanderima sličnim onima koji nose astronauti agencije NASA. I kada je F-117 konačno bio izložen, posetioci nisu smeli da se zadržavaju u njegovoj blizini više od nekoliko minuta.

Kineska kopija bolja od originala

Nakon rušenja nad Jugoslavijom, F-117 nije više korišćen u svrhe bombardovanja ciljeva, delimično i zbog njegove nemogućnosti da nosi bombe sa infracrvenim ili satelitskim navođenjem. Njegova misija se promenila – korišćen je do 2005. godine za ‘A-SIGINT’, kada je bilo potrebno da se vizuelno potvrdi uništenje nekog cilja. U operaciji ‘Iračka sloboda’ 2003. godine dva F-117 su korišćena za lasersko obeležavanje vojnih objekata, naročito bunkera, koji bi onda bili gađani navođenim bombama, obično sa bombardera B-2 ili raketama Tomahawk.

Što se tiče “srpskog primerka” F-117, nakon 5. oktobra i rušenja Slobodana Miloševića sa vlasti, više puta su se, i u domaćim, ali i u stručnim stranim medijima pojavljivale informacije da su deo krila i računar za navođenje (guidance computer) samo nedelju dana nakon rušenja “pojavili” u Moskvi. Naročito su bile česte i tvrdnje da su rep letelice, deo motora i rezervoara takođe našli svoj put do Peking nedugo nakon obaranja. Srpske vlasti ovo nikada nisu potvrdile, ali ni demantovale.

Američki general David Goldfein je 2006. godine tvrdio da je razvoj kineskog nevidljivog lovca četvrte generacije J-20 ‘Chengdu’ i celog programa sličnih letelica ‘J-XX’ direktno povezan sa delovima F-117 koji su stigli u Kinu iz tadašnje SR Jugoslavije, te da je reč o klasičnom slučaju vojne špijunaže. Da u ovome ima neke istine, pokazuju i analize avio stručnjaka – kineski J-20, kao i F-117, ima strukturu krila od “pčelinjeg saća” (honeycomb). Za razliku od toksičnih materijala na svom američkom rođaku, J-20 ovu strukturu ima napravljenu od nove generacije aluminijuma, koja ima i bolje letne karakteristike, ali i najvažnije – nije opasna po zdravlje pilota i aviomehaničara.