Vučković: EU neće gubiti dosljednost ubrzanom integracijom

Dr. Vladimir Vučković je predavač na Katedri za međunarodne odnose i evropske studije na Univerzitetu Masaryk, Češka Republika. Njegovi istraživački interesi usmjereni su na Evropsku uniju, posebno na proces evropeizacije i proširenja Evropske unije, populizam u Evropi i Zapadni Balkan. Autor je monografije Europeanizing Montenegro: The European Union, the Rule of Law, and Regional Cooperation (2021) i urednik izdanja Balkanizing Europeanization: Fight against Corruption and Regional Relations in the Western Balkans (2019).

• U kom pravcu ide Evropska unija nakon ruske agresije na Ukrajinu? 

– Nakon ruske agresije na Ukrajinu, Unija se prvi put u svojoj istoriji nalazi na specifičnom geopolitičkom raskršću gdje proces evropskih integracija ne zavisi samo od unutrašnjih političkih prilika u zemljama članicama već i od međunarodnog okruženja. Upravo je politika proširenja dovela Evropsku uniju u spornu sferu uticaja sa Rusijom gdje je odnos Moskve prema ovoj politici dominantno određen njenim odnosom prema Zapadu.

Posmatajući Zapadni Balkan ali i Ukrajinu, Moldaviju i Gruziju kao svoju tradicionalnu sferu uticaja, Rusija se snažno protivi proširenju Sjevernoatlantskog saveza (NATO-a), a posljednjih godina protivi se i procesu integracije ovih država u Evropsku uniju. S druge strane, i pored bezbjednosnih izazova na istoku Evrope, Unija se gotovo u isto vrijeme suočava sa mnoštvom unutrašnjih problema koji se ogledaju u rastućem demokratskom deficitu, ekonomskoj nejednakosti, masovnoj politizaciji, euroskepticizmu i sve snažnijem usponu populizma.

Posljedično, ovi izazovi dovode u pitanje apsorpcioni kapacitet Unije u budućem periodu. Stičem utisak da Unija nakon ruske invazije sve više zagovara pristup da se Unija može jedino izboriti sa rastućim krizama potencijalnim prelaskom sa unutrašnje na spoljno zatvaranje granica na neki određeni period. U takvom scenariju, progresivno unutrašnje reformisanje i snažna kontrola spoljnih granica na određeni period omogućila bi Uniji da se politički konsoliduje i da razvije kapacitete kako bi se efikasno nosila sa rastućim bezbjednosnim izazovima u novonastaloj geopolitičkoj situaciji na istoku Evrope. Da li će spoljno zatvaranje granica Evropske unije na određen period takozvana “zatvorena integracija” pomoći Uniji da se konsoliduje ili će proces “dezintegracije” prevagnuti zbog uticaja spolja i iznutra, ostaje važno političko pitanje za budućnost evropskih integracija.

• Kako gledate na trend jačanje desnice u zemljama Evropske unije?

– Razlozi za jačanjem desnice uglavnom proizilaze kao reakcija na određene socio-ekonomske i političke izazove sa kojima se suočava Evropska unija. Tako je rastuća ekonomska, finansijska i migraciona kriza u Evropskoj uniji stvorila pogodne uslove za jačanje desnog političkog spektra gdje je populizam kao ideologija korištena za dolazak na vlast ili za jačanje dominantnije pozicije u društvu. Posljedično, pojavljivanje desnih populističkih partija oslabilo je tradicionalne partije koje sve više gube podršku jer je upravo polarizacija zamijenila konsenzus kao normu. To potvrđuje sve veća popularnost partija kao što su Braća Italije (Fratelli d’Italia), Da 2011 (ANO 2011) u Češkoj ili Nacionalni front (Rassemblement National) u Francuskoj.

Takođe, rastući migracioni uticaji nakon “Arapskog proljeća” i sirijskog konflikta generirali su snažan osjećaj nesigurnosti među građanima Unije posljedično povezujući glasače sa desnicom kroz zagovaranje snažne podrške politikama polarizacije i jačanju kulturnog nacionalnog identiteta. Primjeri italijanske Sjeverne lige (Lega Nord), mađarskog Fidesza ili poljskog Prava i pravde (Prawo i Sprawiedliwość) dokazuju da desnica ne mora ultimativno biti u opoziciji da bi jačala svoj dominantan položaj u društvu. Ukoliko krize nastave da se pojavljuju realno je očekivati da će se trend jačanja desnice nastaviti jer stil ovih identitetskih politika postaje sve popularniji među građanima.

• Kako ocjenjujete odnos Evropske unije prema zemljama Zapadnog Balkana?

– Suštinski, spomenute krize su imale snažan uticaj na jedan negativan odnos Unije u dijelu daljeg procesa proširenja na Zapadni Balkan. A takav opšti negativan odnos dodatno je bio osnažen zbog nezadovoljavajućih rezultata u pogledu prethodnih talasa proširenja koji su odjeknuli u različitim problemima kada je riječ o kompleksnom institucionalnom funkcionisanju Unije, upravljanju njome i kompromisnom odlučivanju, ali i shvaćanja da se Evropska unija sve više suočava sa izazovima u oblastima vladavine prava, imigracije, nezaposlenosti i rasta javnog duga. U slučaju Zapadnog Balkana, perspektiva članstva se nije promijenila u kontekstu normativnog procesa pristupanja već se promijenila u kontekstu konačnog cilja, a to je integracija regiona u Evropsku uniju. Dakle, neophodno je da Unija modifikuje svoj integracioni pristup kako bi obezbijedila regionu kredibilnu perspektivu članstva što podrazumijeva jasne smjernice i određen datum pristupanja. To bi dovelo do snažnije transformativne moći Unije u pogledu strukturalnih promjena u regionu.

• Koliko različiti stavovi unutar Evropske unije otežavaju situaciju na Zapadnom Balkanu, posebno u odnosima između Srbije i Kosova? 

– Mišljenja sam da je nevoljnost Unije da reafirmiše vjerodostojnu perspektivu članstva regiona u Evropskoj uniji uz uspostavljanje kompleksnog, zahtjevnog i strogog pristupa uslovljavanja (zasnovanog na principu ‘štapa i šargarepe’) je posljedično rezultiralo u namjeri zemalja kandidata da preispita vlastite geopolitičke i spoljnopolitičke interese. Nije rijedak slučaj da autoritarni lideri na Zapadnom Balkanu se vode logikom pregovaranja birajući politiku alternative umjesto politike mogućnosti, posljedično opredjeljujući se za određene međunarodne aktere koji trenutno omogućavaju više koristi nego drugi. Kada kažem korist mislim na dobivanje alternativnih uglavnom netransparentnih novčanih prihoda koje ovi lideri koriste kako bi konsolidovali svoju moć. U slučaju Srbije, Evropska unija je uspostavila ‘klauzulu balansa’ 2014. koja potencijalno može odgoditi napredak ove zemlje u procesu pristupanja ukoliko normalizacija odnosa između Beograda i Prištine postane ugrožena. Međutim, nevoljnost Unije da natjera Prištinu da implementira ugovorne odredbe iz Briselskog sporazuma iz 2013, a koje se tiču zajednice srpskih opština, uticala je na Srbiju da promijeni svoju spoljnopolitičku percepciju posljedično jačajući saradnju sa Rusijom i Kinom potpisivanjem niza ekonomskih, finansijskih i vojnih sporazuma. Time je ujedno poslala jasnu poruku Evropskoj uniji da ova igra nije ‘jedina igra u gradu.’

• Koliko je izvjestan kandidatski status Bosne i Hercegovine za Evropsku uniju?

– Dobivanje statusa kandidata Bosne i Hercegovine za članstvo u Evropskoj uniji je zasigurno dostižno pod uslovom da Sarajevo ispuni osam uslova definisanih sa pristupne agende. Mislim da nije pitanje da li je Unija voljna da obezbijedi status kandidata za članstvo Bosne i Hercegovine već da li među domaćim elitama postoji političke volje da ispune one uslove kako bi država zadržala svoj evropski kurs, a tiče se prevashodno reformi u domenu vladavine prava, unapređenja prava slobode izražavanja i medija i jačanje demokratskih institucija. Nažalost, više od deceniju Bosna i Hercegovina stagnira na svom evropskom putu zahvaljujući političkoj opstrukciji određenih političkih aktera koji permanentno stavljaju uske partijske interese ispred javnih.

• Koliko je u ovom trenutku realna ubrzana integracije zemalja Zapadnog Balkana u Evropsku uniju?

– Ubrzana integracija zemalja Zapadnog Balkana je tema koje se često provlači u političkim krugovima posebno nakon što je Ukrajini i Moldaviji dodijeljen status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji ove godine. Time se otvorilo legitimno pitanje da li je trenutna politika proširenja posljedica političke odluke ili je napredak u procesu integracija zasnovan isključivo na reformskim zaslugama zemlje kandidata. Dakle, otvara se realno pitanje o kredibilnosti ove politike koja zavisi od dosljednosti uslovljene politike Unije. Jer ako se Unija doživljava kao akter koji svoje uslovljavanje podređuje drugim političkim, ekonomskim ili bezbjednosnim izazovima, onda se zemlja potencijalni kandidat može nadati da će dobiti nagradu bez ispunjavanja uslova. Dakle, realno je očekivati da Unija neće gubiti svoju dosljednost, te da neće biti ubrzane integracije, jer bi time ugrozila i cjelokupni kredibilitet politike uslovljavanja.

• U kojoj mjeri je evropska birokratija zavisna od Sjedinjenih Američkih Država?

– Evropska unija još od Mastrihtskog ugovora intenzivno radi na unapređenju svog birokratskog aparata koji je sa izazovima novog talasa proširenja postao sve više glomazniji. Međutim, ne vidim da je evropski aparat zavisan od Sjedinjenih Američkih Država u bilo kome obliku.

• Koliko populizam ugrožava demokratiju, i na koji način?

– Citirajući Casa Muddea u njegovom dijelu The Populist Zeitgeist, populizam se posmatra kao ideologija koja smatra da je društvo podijeljeno na dvije homogene i antagonističke grupe – “čisti narod” i “korumpiranu elitu”, i da politika, samim tim, predstavlja izraz opšte volje naroda. Dakle, antagonizam počiva na ova dva temelja, gdje populisti posjeduju monopol na legitimno predstavljanje kao jedini pravi glas naroda. Upravo “volju naroda” zloupotrebljavaju populisti kako bi se legitimisalo demokratsko nazadovanje društva i erozija demokratskih zaštitnih mjera. Tako populisti nastoje zatvoriti politički proces kako bi se elite iskorijenile iz ključnih institucija i spriječio njihov povratak na vlast. Takođe, nastoji se umanjiti kvalitet demokratskih procedura tako što se prelazi sa predstavničke na plebiscitarnu demokratiju korištenjem i organizovanjem “referenduma”, “putovanja slušanja”, “skupova” i “online glasanja”. Posljednje, primjetan je populistički angažman u ustavnim reformama koji je namijenjen ograničavanju političke konkurencije, jačanju političke moći nad medijima, urušavanje nezavisnih institucija i narušavanju ustavne ravnoteže moći. Sadašnje vlade Mađarske i Poljske su eklatantni primjeri kako populizam može ugroziti demokratiju.

• Svjedoci smo uspona autoritarnih režima u Evropi, ali i na Zapadnom Balkanu, kakve posljedice ostavlja takav sistem vlasti? 

– Riječ je o stasavanju defektnih demokratija koje su našle svoje mjesto tokom posljednje dvije decenije između potpuno konsolidovanih demokratija i autoritarnih sistema. Ovakvi hibridni režimi su kvalifikovani jednom ultimativnom karakteristikom, a to je postojanje formalnih demokratskih institucija, organizacija izbora u manje-više regularnim izbornim uslovima sa glavnim ciljem podrivanja demokratskih institucija čineći ih zavisnim od autoritarnog uticaja. Kao posljedica, institucije nisu u stanju razviti istinsku nezavisnost i osloboditi se vladavine autokrata prevashodno zbog neformalnih struktura moći, zarobljavanjem države od strane vladajućih stranaka, patronata i klijentelizma. Dakle, problem ograničene državnosti, vidljiv u svim državama Zapadnog Balkana,  iskorišten je kao prednost od strane autokrata kako bi povećali svoj politički utjecaj u krhkim institucijama i u zakonodavnoj sferi, dok su u isto vrijeme podržani od strane Zapada u navodnoj ulozi reformista koji čuvaju unutrašnju političku stabilnost odnosno “stabilitokratiju”.

• Koja su Vaša predviđanja i očekivanja u budućnosti kada je riječ o Zapadnom Balkanu? 

– Vjerujem da je budućnost Zapadnog Balkana u Evropskoj uniji, a članstvo može biti ostvareno jedino kroz jasnu političku volju lidera da ostvare vjerodostojne rezultate u reformskim politikama. Usvajanje evropskih normi i napredovanje prema Evropskoj uniji treba biti bazirano na društvenom konsenzusu da se reforme ostvaruju zbog društvenog napretka, a ne zbog dobivanja bilo kakve potencijalne nagrade od Evropske unije.