Ruski tajni gradovi – paranoja koja traje

Decenijama su mediji širom sveta spekulisali o postojanju ruskih gradova kojih nema na mapama i o kojima gotovo da ne postoje nikakve informacije. Nakon završetka Hladnog rata i pada Berlinskog zida, ispostaviće se da ne samo da su ove glasine tačne, već da u ovakvim gradovima živi i radi stotine hiljada ljudi.

Iako zatvoreni, ti gradovi nisu jedinstveni samo za Rusiju, ali je bivši Sovjetski savez je ipak lider po broju ovakvih naselja. Zatvorenih gradova, iz kojih se može ući i izaći samo uz posebne dozvole, ima i u Sjedinjenim Američkim Državama, te u nekim evropskim državama, poput Ukrajine, a poslednjih godina ima sve više informacija i o izgradnji ovakvih naselja u Kini.

Paranoja zbog navodnih špijuna

Odmah nakon završetka Drugog svetskog rata, tadašnje sovjetsko rukovodstvo je bilo odlučno da dostigne, pa čak i prestigne zapadna naučna dostignuća. To je bilo lakše reći nego učiniti – Rusija je bila velikim delom razrušena nakon godina rata, a gradovi i sela su se suočavali sa ekonomskom neizvesnošću. Većina ruskih građana se oslanjala na državne bonove za hranu i gorivo, barem oni koji su još uvek posedovali neku vrstu vozila. Na selu je bilo još teže, jer je tadašnji agrarni zakon propisivao da se 30 do 50 odsto prinosa mora “prodati” državnim zadrugama (kolhozima). Kremlj je, ipak, bio odlučan – novi rivalitet sa Zapadom je bio glavni politički izgovor za jačanje vojne industrije i masovno povećanje broja vojnika.

SSSR će se tokom celog svog postojanja, sve do 1989. godine, u najvećoj meri oslanjati na vojnu silu kao stub političke moći, kako na svetskoj pozornici, tako i na domaćem terenu, a gotovo da ne bi prošao nijedan mesec bez vojnih parada na Crvenom trgu, koje su prevashodno služile za propagandu unutar zemlje.

Iza ove propagande, unutar samog Kremlja, vojnog vrha i samog KGB-a vladala je prava paranoja o postojanju “zapadnih špijuna”. Paranoja je bila tolika da su na “razgovore” privođeni svi državni službenici koji su znali nemački, a pogotovo engleski jezik. Ovo će ubrzo dovesti do toga da se gotovo sve velike kasarne, vojne fabrike i područja za testiranje oružja proglase “zabranjenim zonama”. To se naročito odnosilo na postrojenja koja su se bavila razvojem nuklearnog oružja, preradom radioaktivnih ruda ili vezanim za svemirska istraživanja.

Dvije vrste ‘zabranjenih gradova’

Već 1949. godine, nakon uspešnog testa prve sovjetske nuklearne bombe u Kazahstanu, biće doneta odluka o formiranju dve vrste “zatvorenih gradova”. Prva vrsta su bila sva vojna postrojenja i fabrike, koja su jednostavno proglašena vlasništvom armije, i za ulazak i izlazak iz njih su bile potrebne vojne dozvole ili odobrenja. Druga vrsta su bila sva granična područja ka državama članicama NATO-a, kao i područja na dalekom istoku zemlje. Prva od njih je bila Kaljiningradska oblast, na Baltičkom moru. Ona je do danas ostala jedna od najbitnijih luka i vojnih instalacija, a sve do 1993. godine u ovoj oblasti su patrolirale posebne jedinice vojne policije, koje su imale odobrenje da odmah pucaju na svakoga ko bi im se učinio sumnjivim.

Jedan od najvećih zatvorenih gradova bio je Ozjorsk u Čeljabinskoj oblasti. Sam grad je bio dom za više od 140.000 ljudi, koji su radili u rudnicima, naučnim laboratorijama i vojnim instalacijama. Nuklearna istraživanja su se sprovodila u dva manja grada u blizini, nazvana Čeljabinsk-65 i Čeljabinsk-40. Brojevi su karakteristični za sve zatvorene gradove u Rusiji i predstavljaju neku vrstu “poštanskog koda”, uz ime najbližeg “zvaničnog” grada. Stanovnici ovakvih gradova su obično mogli da putuju jednom do dva puta mesečno, a u svojim ispravama nisu imali prave adrese, već izmišljene adrese i ulice u prvom većem “pravom” gradu. Na taj način, ako bi neko od njih i uspeo da pobegne iz zemlje na Zapad, bilo bi mu gotovo nemoguće da dokaže svoj identitet.

Sam Kremlj je Ozjorsk nazivao “Grad 40” i on je sve do sredine osamdesetih godina bio glavni centar za dizajniranje, proizvodnju i testiranje svih vrsta nuklearnog oružja, hemijskih agensa, kao i mirnodopskog nuklearnog programa, te razvoj brojnih svemirskih letilica, sondi i satelita. Bela kuća i CIA su za “Grad 40” saznali tek krajem ‘70-ih godina od Jurija Bezmenova, nekadašnjeg visoko rangiranog agenta KGB-a, zaduženog za propagandu. Bezmenov je bio i jedan od najviše rangiranih disidenata iz Sovjetskog saveza, za koga se veruje da je dao ključne informacije američkim agencijama o načinu funkcionisanja ruskih službi i samog Kremlja. Nedaleko od grada Ozjorska se nalazio rudnik i fabrika Majak, glavni centar za preradu plutonijuma u SSSR-u.

Radijacija veća nego u Černobilju

Bezbednost je bila tolika da je na oko 12.000 radnika bilo raspoređeno još gotovo 4.000 naoružanih stražara. U jeku proizvodnje sovjetskog nuklearnog programa ‘60-ih godina, fabrika je imala gotovo 15.000 radnika. Nakon završetka Hladnog rata, ispostavilo se da je oblast oko Ozjorska jedno od najzgađenijih mesta na planeti. Decenije proizvodnje i prerade nuklearnog goriva stvorile su i stotine tona nuklearnog otpada, koji je jednostavno zakopavan u zemlju ili bacan u obližnje reke. Danas je radijacija u ovoj oblasti veća nego u Černobilju, a jedino oblast Fukushime u Japanu ima veći nivo radioaktivnih čestica u zemlji i vazduhu.

Jezero Karačaj u blizini se zvanično smatra najzgađenijom vodenom površinom na svetu, a samo pola sata izlaganja radijaciji u njegovoj blizini je dovoljno da nanese fatalne posledice. I reka Teča koja se uliva u ovo jezero je takođe izuzetno zagađena raznim vrstama radioaktivnih izotopa.

Fabrike u Ozjorsku su nekoliko puta imale velike havarije, veoma slične onoj u Černobilju. Kako grad zvanično nije ni postojao, niko u tadašnjem SSSR-u nije bio obavešten. Delovi obližnjeg venca Uralskih planina su i danas kontaminirani česticama iz ovih nuklearnih incidenata i to će biti barem još 4.000 godina, koliko je potrebno za poluraspad izotopa kobalta-60 i iridijuma-192.

Još jedan od zatvorenih gradova je i Severomorsk, koga lokalno stanovništvo naziva Vajenga. Od svog osnivanja 1951. ovaj grad je glavno komandno mesto Arktičke flote i celokupne Severne vojne oblasti. U obližnjim gradovima Safonovo i Ščukozero nalaze se lansirna mesta ruskih nuklearnih snaga, koja prevashodno imaju zadatak napada na SAD i Kanadu, kao jedinice za “asimetrični nuklearni udar”. Do Severomorska ne postoje putevi – samo jedna železnička pruga pod kontrolom ruske vojske, te jedan vojni aerodrom, a više od 90 odsto stanovništva radi u vojsci ili vojnim fabrikama. Zanimljivo je i da su stanovnici ovog grada svojevremeno imali najviši prosek zarada u čitavom SSSR-u, a i danas imaju gotovo duplo veća primanja od državnog proseka.

Novi gradovi po naređenju Putina

Iako je većina ovih zatvorenih gradova napuštena nakon raspada SSSR-a, veruje se da ih je danas u funkciji barem još 40-ak, sa ukupnim stanovništvom od milion i po ljudi.

Neki od ovih gradova su danas i komercijalizovani i otvoreni ka svetu. Najpoznatiji je svakako Bajkonur u Kazahstanu, koji je i dalje centar za sva lansiranja svemirskih letelica Roskosmosa, kao i brojnih komercijalnih satelita iz drugih zemalja. Cela oblast se za vreme Sovjetskog saveza nazivala Lenjinsk i imala je status najveće državne tajne. Nekoliko naučnika disidenata, koji su 1967. godine pokušali da iznesu planove za tajnu raketu “NM-1” su ili završili u gulagu, ili su streljani na licu mesta. Stranim državljanima su i danas potrebna posebna odobrenja i agencije Roskosmos i ruskih ministarstava, kao i Vlade Kazahstana za pristup ovom području.

Nakon 2001. godine, po naređenju Vladimira Putina, počela je izgradnja velikog broja stambenih zgrada u području Talnah, na severu zemlje u podnožju Putoranskih planina, te području Kajerkan nedaleko Krasnojarsku. Veruje se da ovi “moderni” zatvoreni gradovi danas rade na razvoju nove generacije ruskog naoružanja, nevidljivih (stealth) letelica i ruskog svemirskog programa.