Husein Hilmi ef. Durić, vojni imam sa srcem ratnika
Krajišnik, vojni imam Austro-Ugarske, ranjavan na frontu u Srbiji, nosilac ratnih odlikovanja, sa ‘Rongyios gardom’ učesnik bitke za Sopron 1921. godine, utemeljitelj je Islamske zajednice Mađarske.
Dva su poteza mađarskog premijera Viktora Orbana sa nabujalim egom radikala zadeverala i naljutila Bošnjake – posjeta gorem od sebe, Miloradu Dodiku i obećanje finansijske pomoći i prednovogodišnja izjava kako će biti “izazov sa Bosnom kako integrirati zemlju sa dva miliona muslimana”.
Rasistički narativ prema izvornim evropskim muslimanima naišao je na žestoku osudu u Evropskoj uniji, a kod Bošnjaka i razmišljanja i podsjećanja na višestoljetnu ugarsku opsesiju “zemljicom Bosnom” u predtursko i osmanlijsko doba, pa nakon Berlinskog kongresa 1878. godine kada su Mađari i Austrijanci formalno udruženi u Austro-Ugarsku monarhiju anektirali Bosni i Hercegovinu i kada je ogroman broj Bošnjaka ginuo u prvoj svjetskoj klanici za interese “imperije na umoru”.
Uvrijedio je Orban ne samo Bošnjake današnje Bosne i Hercegovine nego i njihove pretke koji su bili “topovsko meso” Monarhije i kojima se današnja Republika Mađarska ponosi barem deklarativno kada njeno Ministarstvo odbrane u pograničnom mjestu Nagyharshany (Haršanj) na jugu zemlje među vinogradima i poljoprivrednim kulturama šikloško-baranjske regije obnovi groblje nekadašnjih carskih regimenti i postavi spomen ploču sa natpisom “U spomen hrabrim Bošnjacima, žrtvama Prvog svjetskog rata, preminulim daleko od kuće i ovdje sahranjenim”. Omalovažio je, stigmatizirao i uplašio i obeshrabrio svoje sunarodnike, pripadnike Islamske zajednice Mađarske koja u Orbanovoj domovini postoji kao zvanično priznata religijska zajednica od 1931. godine, dok je mađarski parlament 1916. godine priznao islam kao jednu od zvaničnih religija. U Mađarskoj danas živi gotovo 50.000 muslimana.
Odlikovan državnim i vojnim ordenima
Ne samo u mađarskom, nego i u bh. medijskom i duhovnom prostoru malo je poznato da je idejni začetnik i utemeljitelj Islamske zajednice Mađarske (Magyarorszagi Muszlim Egyhazkozseg), prvi muftija, publicist i tvorac muslimanskog mezarja koje egzistira i danas, čovjek iz Krajine, od roda bužimskih Durića – Husein Hilmi ef. Durić.
Husein Hilmi Durić rođen je u Bosanskoj Krupi 11. novembra 1887. godine i bio je sin krupskog načelnika Mahmud-age Durića. Studirao je u Istanbulu i Kairu. Tečno je govorio turski, arapski i perzijski, a služio se njemačkim i mađarskim. Prema izvorima na internetu, Husein Durić u austrougarsku vojsku mobiliziran je 1914. godine i tada je postavljen za vojnog imama. Tokom rata ranjen je u grudi 1915. godine kod Šapca, a za ratne zasluge odlikovan je državnim i vojnim ordenima.
Istraživač lika i djela Huseina Hilmi ef. Durića, Krupljanka Esma Crnkić, u svom radu “Husein Hilmi ef. Durić, mađarski muftija 1931-1936”, objavljenog u Glasniku Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini prije pet godina, navodi da je alim Durić bio imenovan za upravitelja arhiva muzeja. Iako ne navodi u kom mjestu u Bosni i Hercegovini logično bi bilo pretpostaviti da je Husein ef. Hilmi Durić na ovu poziciju imenovan u Sarajevu. Na ovakav zaključak navodi i detalj iz istraživačkog rada univerzitetskog profesora historije Zijada Pašića “Vojni imami u bosanskohercegovačkim jedinicama u okviru austrougarske armije 1878–1918”. Pašić nabraja imena 90 vojnih imama u rezervi u Prvom svjetskom ratu, a među njima je i “Durić Husejn, Sarajevo”. Austro-Ugarska Monarhija još od 1882. godine ima vojne imame u bh. jedinicama u okviru svoje vojske u Sarajevu, Beču, Trstu, Budimpešti i Gracu i njihova imenovanja se vremenom zanavljaju. Vjerovatno je i Husein Hilmi ef. Durić na početku rata, sa 27 godina, imenovan kao vojni imam u jednu od jedinica gdje je na frontu kod Šapca teško ranjen.
O imamu Duriću ništa se ne zna sve do potpisivanja Trianonskog ugovora 1920. godine u istoimenoj palači u Versaju u Francuskoj između saveznika i Mađarske po kome Mađari gube dvije trećine teritorije i oko 40 posto stanovnika prijeratne Ugarske. Kako je po ovom ugovoru, osim Gradišća koji je pripao Austriji, Mađarska trebala ustupiti i Sopron (njem. Oldenburg) sa oko 45 posto mađarskog stanovništva, ali i 51 posto njemačkog stanovništva, rodno mjesto kompozitora Franca Lista i Bele Bartoka, udaljen svega 60 kilometara od Beča, došlo je do pobune Mađara. Husein Hilmi ef. Durić je sa 100-ak Bošnjaka i Albanaca prišao mađarskoj “Rongyos gardi” koju su vodili elitni mađarski časnici iz Segeda (Szeged) da bi nakon vojnog pritiska i ustanka održan referendum na kome je 65,8 posto stanovnika glasalo za pripajanje Mađarskoj.
Igrom sudbine, a i zbog činjenice kako autorica Crnkić navodi, što je bio vojni imam u austrougarskoj vojsci i nepoželjan u novoj državnoj tvorevini Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslaviji, Hilmi ef. Durić ostaje u Mađarskoj i 1927. godine u Kečkemetu dobija državljanstvo ove zemlje. Četiri godine kasnije osniva Mađarsku islamsku zajednicu i muslimansko mezarje u Budimu.
San o džamiji
“Nakon medijskih izvještaja o posjeti reisu-l-uleme Husein-ef. Kavazovića Mađarskoj 2016. godine kao i o pozivu muslimana Mađarske da se organizacijski priključe Islamskoj zajednici u Bosni Hercegovini, saznala sam da je utemeljitelj moderne Islamske zajednice u Mađarskoj bio Bošnjak Husein Hilmi-ef. Durić iz Bosanske Krupe”, kaže Esma Crnkić.
Kao mađarski muftija Husein Hilmi ef. Durić objavio je dvije knjige o islamu na mađarskom jeziku Iszlam Hittan (1933) u Budimpešti i Povijest islama (Iszlam Vallastortenemli Tukor, 1935). Durić je bio i pokretač inicijative za izgradnju džamije u Budimpešti. Prvi projekt za izgradnju džamije izradio je arhitekta Ferenc Suppinger 1931. godine, a nakon četiri godine Lorand Lechner je uradio novo idejno rješenje. Za to vrijeme Durić je agitirao širom islamskog svijeta za ovaj projekt, ali za njegovog života džamija nije podignuta. Umro je 4. februara 1941. godine.
“Čini se zanimljivim natuknuti da je naredni veliki iskorak učinjen […] kada je inicijativu za izgradnju džamije u Mađarskoj pokrenuo Husein Hilmi Durić (Huszein Hilmi Durics), Bošnjak koji je obavljao dužnost mađarskog muftije (1934-1936)”, piše Haris Dervišević u naučnom radu “Islamska umjetnost u Austro-Ugarskoj Monarhiji: Slučaj islamske kaligrafije u Bosni i Hercegovini”. Zanimljivo, Dervišević “skraćuje” mandat muftije Durića na svega dvije godine.
Aktuelni predsjednik Islamske zajednice Mađarske, Zoltan Bolek jedan je od 10.000 Mađara koji su prešli na islam. Ostatak od gotovo 40.000 muslimana Mađarske su porijeklom uglavnom iz arapskih zemalja. Ukupno je 3.000 njih iz Turske, a muslimana sa Balkana, Bošnjaka i Albanaca je takođe oko 3.000.
Zoltan Bolek je naučni radnik i autor studija o Bošnjacima koji su bili lojalni Mađarskoj i kao domoljubi branili svoju “novu” zemlju, posebno bošnjačkih vojnika iz Prvog svjetskog rata koji su se integrirali u mađarsko društvo. Jedan od njih, vjerovatno naznamenitiji i rodonačelnik Islamske zajednice bijaše Husein Hilmi ef. Durić, krajiške gore list.
Islam u Mađarskoj
Inače, islam u Mađarskoj svoje prve korijene pušta još u IX. stoljeću kada je nastanjuje pleme Kalisija, odnosno šiijske ismailijske zajednice dva stoljeća prije pokrštavanja. U kasnijem periodu ugarske ravnice naseljavaju Povolški Bugari, turkijska plemena Pečeneza, Vardarski Turci, Kumani…
“Iz izvora Ebu Hamida el-Endelusija el-Garnatija koji je u periodu od 1150. do 1153. godine kao kadija boravio u Mađarskoj saznajemo za pobrojane muslimanske zajednice. Od muslimanskog historičara Jakuta el-Hamevija saznajemo da je grupa studenata mađarskih muslimana boravila u Damasku početkom XII. vijeka. U doba kralja Andrije II mađarski muslimani obnašali su visoke dužnosti na njegovom dvoru, što je rimske pape jako ljutilo”, piše Esma Crnkić u svom radu.
Prodorom Osmanlija na evropski prostor u periodu nakon bitke kod Mohača 1526. godine pa do 1699. godine jača njihov uticaj i u Mađarskoj. Geza Palffy u svojoj Povijesti Mađarske piše da je osmanska država koja je tada držala veliku teritoriju današnje Mađarske provodila islamizaciju, ali ne tako intenzivno kao u Bosni i Hercegovini. Sa Osmanlijama su na prostore Mađarske došli i “islamizirani Bošnjaci”. U 100-tinjak gradova sagrađeno je gotovo 150 džamija. Proces povlačenja Osmanlija sa ovih prostora doveo je i do iščezavanja gotovo cjelokupnog kulturno-historijskog naslijeđa islama. Od 1718. godine gotovo se u potpunosti ugasila islamska zajednica u Mađarskoj.
Prema pisanju Safveta bega Bašagića, veliki vezir Sijavuš-paša Kanjižanin rođen je u Mađarskoj, u Pečuhu je rođen poznati mevlevijski derviš Pečevi Arifi Ahmed Dede, kao i osmanski povjesničar Ibrahim Alajbegović Pečevija, svi porijeklom Bošnjaci.
Malo je ostalo od islamskog naslijeđa
Od islamskog kulturnog naslijeđa malo je ostalo – u Pečuhu tri džamije: Gazi Kasim-pašina na središnjem Szehenijevom trgu (danas katolička crkva), Jakovali Hasan-pašina i Ferhad-pašina džamija. Opstao je i Memi-pašin hamam, nekolike česme i ostaci turske utvrde. Impresivna je obnovljena Malkoč-begova džamija u Šiklošu, džamija sa minaretom drži se još u Ostrogonu, a u Egeru i Erdu ostali su samo minareti. U Sigetu (Szigetvar) su pronađeni ostaci džamije koju je sagradio Mehmed-paša Sokolović, a koju je srušila habsburška vojska 1692. godine. U blizini je bila i tekija koju su u drugoj polovini XVI. stoljeća (oko 1570. godine) koristili derviši iz Sarajeva. Budimipešta čuva Gul Babino turbe i nekoliko hamama.
Prošle godine Islamska zajednica Mađarske obnovila je nišan rahmetli Huseina Hilmi ef. Durića. Nije slučajno izabrana 2021. godina, stogodišnjica bitke za Sopron (Oldenburg) u kojoj je značajnu ulogu odigrao vojni imam Husein ef. Durić sa svojim Bošnjacima i Albancima.
Zahvaljujući američkom magazinu Life (izlazio od 1883. do 1972. godine) današnje generacije imaju priliku da vide nekoliko fotografija Huseina Hilmi ef. Durića. Na jednoj od 15. marta 1937. godine muftija Durić dovi pred mezarom Đul-Babe (Turbe Gul Babe) u Budimpešti. O muftiji mađarskom zabilježena su i dva dokumentarna filma, jedan o obilježavanju Kurban-bajrama u Budimpešti i drugi o dženazi namazu muftiji Duriću.
Danas Islamska zajednica u Mađarskoj ima pet aktivnih džemata, svoju Gimnaziju i planira izgradnju islamskog centra sa fakultetom. A sve je počelo prije 90 godina zahvaljujući ogromnoj energiji Huseina Hilmi ef. Durića, bošnjačkog odličnika gotovo potpuno anonimnog u kulturno-historijskim sferama i konvencionalnom duhovnom horizontu ovdašnjeg islamskog establišmenta. Za njega ne znaju, osim rijetkih, ni u rodnoj Krajini.