‘Kazimir i Karolina’ na udaru mađarske cenzure

Kako i zašto se malo Salašarsko pozorište (Tanyaszínház) iz Vojvodine koje igra predstave na mađarskom jeziku po selima sa mađarskom većinom našlo na udaru upravo onih onih od kojih dobija finansijsku potporu – mađarske vlade i Nacionalnog savjeta Mađara u Srbiji?

Tako što je ovaj put reditelj Robert Lenard postavio komad Kazimir i Karolina koji je njemački pisac mađarskog prijekla Odon von Horvath napisao početkom tridesetih godina prošlog stoljeća u predvečerje njemačkog nacizma i naravno zbog toga što je Oktoberfest iz Minhena iz vajmarskog doba premjestio na ulice i livade Bačke.

Neobično pozorište iz Kavila kod Bačke Palanke koje već 40 godina nastupa po vojvođanskim šorovima, livadama i salašima pred publikom koja, uglavnom, nikad i ne odlazi u velike pozorišne sale u gradovima, prihvatilo je neočekivani zahtjev za prekidom turneje (čitaj: zabrani igranja predstave), a polemika započeta tim povodom otkriva da u svemu tome itekako ima i politike.

U Beogradu može, na salašu ne može

Predstava Kazimir i Karolina priča je o ljubavi koju će osujetiti društvene prilike i narastajući nacizam u Njemačkoj. Kakve to i kolike veze ima sa vremenom današnjim i Mađarskom pod upravom Viktora Orbana, njegovim Fidesom i njegovim sestrinskim Savezom vojvođanskih Mađara u Vojvodini koji je podržao dolazak i uspon Aleksandra Vučića na vlast u Srbiji, već danima se izjašnjavanju akteri “slučaja”, a o tome je li riječ u uvoznoj (iz Mađarske) ili domaćoj cenzuri mišljenja su podijeljena.

Tema je još intrigantnija kada se podsjeti da je isti Von Horvathov komad prije šest godina, ne samo postavljen na sceni beogradskog Ateljea 212, nego je i na Sterijinom pozorju u Novom Sadu proglašen naboljom predstavom izvedenom te godine u Srbiji, uz odlične ocjene i publike i kritike.

Nema o svemu tome riječi ni u saopštenju Nacionalnog savjeta zajednice Mađara u Vojvodini koje je potpisao i doturio medijima njegov predsjednik Jene Hajnal, a koje je izazvalo nemalu lavinu reakcija ne samo u učmaloj vojvođanskoj ravnici, pogotovo kada se zahtjevu za prekidanjem turneje pozorišnih salašara pridružio i Ištvan Pastor, predsjednik Saveza vojvođanskih Mađara, stranke vrlo bliske predsjednicima Srbije i Mađarske i Srbije, Aleksandru Vučiću i Viktoru Orbanu. Koji, naravno, imaju vrlo malo veze sa predstavom Kazimir i Karolina, ali je njihov uticaj na ono što zovemo društvene prilike u društvima obiju zemalja ogroman.

Pritom, nijedan od pomenutih autokrata ne propušta priliku, kad god im se ona ukaže, da podsjeti pučanstvo kako Mađarska i Srbija nikad u svojoj istoriji nisu imale bolje odnose.

Valjda se ti “nikad bolji odnosi” ipak ne odnose i na zabranjivanje pozorišnih predstava, makar one bile salašarske i makar direktno uticale na sudbine malih ljudi kakvi su Kazimir i Karolina, čija je ljubav u svakom totalitarizmu unaprijed osuđena na propast.

Lenard: Predznak mnogo gorih stvari

“U šoku i sa rastućim strahom iznova i iznova čitam saopštenje Mađarskog nacionalnog saveta u kom (iako eufemizirano) zabranjuje predstavu Kazimir i Karolina Salašarskog pozorišta. Šokiran, jer nisam mislio da se leta 2021. godine na ovaj način može pogaziti sloboda umetnosti. Sa strahom, jer je istorijsko iskustvo pokazalo da su takve stvari predznak mnogo gorih stvari, napisao Robert Lenard u reakciji poslatoj na adresu nezavisnog vojvođanskog portala Slobodna reč.

Lenard je u svom reagovanju podsjetio i da je “tekst predstave star skoro 100 godina i da su ime i opus Edena fon Horvata deo zajedničkog evropskog kulturnog blaga”.

“Ovaj tekst smo sa mojim kolegama – koji su svi radili sa entuzijazmom i srećom – postavili na scenu sa nekoliko izmena, najviše jezički osveženog, ne bi li ovaj poučni tekst koji formuliše ljudska osećanja i društvene probleme, dostojno predstavljao ideju, a koju sam uvek negovao i od koje me ni cenzura ni bilo koji drugi oblik ugnjetavačke moći neće odvući: pozorište ne sme da bude puka zabava”, rekao je Lenard.

On je potvrdu ove teze, kako je rekao, vidio u publici, tokom premijere, kao i kako su ih primili u Čantaviru i Feketiću, gdje je bilo ko mogao da pogleda posljednju predstavu, prema trenutnoj situaciji.

“Bilo je nekoliko gledalaca koji su smatrali da je preteška za Salašarsko pozorište, a bilo je i onih koji su sa stručne strane imali problema sa njom (i jedno i drugo je sasvim u redu), ali je velika većina reagovala ljubavlju i razumom”, ocijenio je Lenard.

Zabrana Kazimira i Karoline (jer uzalud ulepšavamo, zabranjena je i to je slučaj bez presedana u istoriji mađarskog pozorišta u Vojvodini) nepodnošljiva je i nekorektna, napisao je ovaj reditelj u Slobodnoj reči, jednom od rijekih slobodnih lokalnih medija u Srbiji.

Ostavka glumice Žužane Kalmar

Poslije odluke Mađarskog nacionalnog savjeta, glumica Žužana Kalmar podnijela je ostavku.

“Nismo znali za to kao Savet, ja sam saznala iz novina kao svi ostali. Ono zašto sam ja završila sa Mađarskim nacionalnim savetom je baš to, što ne mogu da poverujem da je to normalno 2021. godine da se tako cenzuriše pozorište i umetnost. Ja mislim da SVM ima i previše, i previše je za kormilom Mađarskog nacionalnog saveta”, izjavila je sada već bivša članica ovog tijela Kalmarova.

Poslije Nacionalnog savjeta, na svom Facebook nalogu oglasio se predsjednik Saveza vojvođanskih mađara Ištvan Pastor podrškom prijedlogu da “Salašarsko pozorište” obustavi turneju.

“Publika Salašarskog pozorišta već šestu godinu ‘trpi’ njihove predstave. Pojedini gledaoci su napustili neke od predstava, a neki su i pitali da li psovke u ovom pozorištu mogu malo da se ublaže. Uriniranje na sceni nikako se ne može nazivati umetničkom slobodom. Predstave gledaju i deca, pa su roditelji prinuđeni da pokrivaju deci rukama oči , a starci uši”, saopštio je Pastor.

I to je sve što je on vidio u Kazimiru i Karolini. Ako je uopšte i gledao predstavu.

“Ne razumem razloge zabrane, zapravo ni sad ne razumem problem, ni posle otvorenog pisma Ištvana Pastora u kojem se poziva na psovke, koje jedva postoje u ovom tekstu, i postoji u originalnom tekstu, nisam ih ja dopisao u tom smislu. Verujem da to nisu pravi razlozi, ali ne znam šta su pravi razlozi“, komentarisao je reditelj Lenard.

Lošonc: Ne treba im ‘direktiva’ iz Budimpešte

Događajima na sjeveru Bačke pozabavili su se i neki regionalni mediji. Tako je Radio Slobodna Evropa prenio vrlo zanimljive opservacije filozofa Marka Lošonca.

“Što se tiče političkog vrednovanja ove predstave, meni se čini da nije Jene Hajnal zapravo glavni akter ove situacije, već su više odgovorni oni koji su na vrhu Saveza vojvođanskih Mađara”, rekao je on.

Pravi problem za političare i njihovu ishitrenu reakciju Lošonc vidi u društvenoj kritici koja je prisutna u predstavi.

“Utoliko što je poruka predstave otprilike sledeća: ako navodna većina etički ili politički marginalizuje manjinu i vrši represiju nad njom, onda je zapravo sama većina moralno loša. To ponašanje navodne većine, pune mržnje, jeste licemerno jer su ‘normalni’ ljudi, zapravo često veoma loši na najrazličitije načine”, objasnio je on za RSE.

On tvrdi kako je vodeća politička opcija Mađara u Vojvodini “toliko srodna” sa Orbanovim Fidesom, da predstavnici vojvođanskih Mađara “sami znaju šta treba uraditi kada su u pitanju ‘osjetljive’ stvari” i da im ne treba “direktiva” iz Budimpešte.

Lošonc podsjeća kako se, zahvaljujući Orbanovoj vladi, odvija velika kampanja protiv LGBTQ zajednice, što se u svijetu percipira kao širenje mržnje, homofobija, prema ovoj zajednici.

“Fides u susret novim izborima naredne godine traži nove predmete mržnje, sada je to LGBTQ zajednica. Mislim da je ta dimenzija jako važna za razumevanje ovih dešavanja kod vojvođanskih Mađara”, rekao je Lošonc.

Psovke nisu pravi problem

“Kršenja ljudskih prava u Mađarskoj trenutno su na neviđenom nivou, postoji i ogroman pritisak na umjetnike, ali da se zabrani predstava – nisam čuo da se to desilo ni u Mađarskoj tokom Orbanovog režima, ili barem ne ovako javno”, rekao je Lenard.

Zoltan Devai, potpredsjednik Upravnog odbora Salašarskog pozorišta, rekao je da ne misli kako su psovke u predstavi pravi problem.

“Ovo je oblik uvođenja cenzure u pozorište, ali zaista ne znamo zbog čega. Kritikujemo pojave u društvu, ali nikoga nismo po imenu pomenuli. Ranijih godina bilo je komada u kojima je bilo mnogo više vulgarnog jezika, kritike prema politici, društvu i veri, ali su sve turneje išle do kraja”, rekao je Devai.

Iz Salašarskog pozorišta podsjećaju da su Kazimira i Karolinu već jednom zabranili od kada je napisana.

Od januara 1933. godine pozorišta na njemačkom jeziku nisu smjela da je igraju, a 10. maja iste godine, zajedno sa svim ostalim tekstovima Odona fon Horvatha, i ovaj je zapaljen na glavnim trgovima Berlina.

Mnogi događaje u vezi sa predstavom Kazimir i Karolina vide kao direktnu posljedicu “orbanizacije kulture”, odnosno zakona koji je mađarski parlament usvojio s kraja 2019. godine kojim se povećava vladina kontrola nad pozorištima. Usvojen po hitnom postupku, zakon o uvođenju Nacionalnog savjeta za kulturu za „centralizovano strateško upravljanje kulturnim sektorima“ imao je veliku podršku u parlamentu koji je pod kontrolom vladajuće koalicije Viktora Orbana.

Kome smeta antifašistički komad

Udruženja pozorišnih kritičara i teatrologa Srbije smatra da poražavajuća odluka mađarskog savjeta “pojačava bojazan da se cenzura vraća u srpski teatar” i poziva savet da preispita odluku.

U ovom udruženju kažu da su smatrali da je zabranama predstava odavno došao kraj, ali da se s posljednjim dešavanjima pojačava bojazan da se cenzura vraća.

“Razlozi za ovakvu odluku su nejasni i sasvim očigledno vanpozorišni i nemaju nikakve veze sa dramskim delom koje je postavljeno na scenu, s pozorištem koje je dramu stavilo na repertoar ili sa umetničkim timom koji je realizovao predstavu.

Jer, Salašarsko pozorište, po rečima samog Nacionalnog Saveta mađarske nacionalne manjine, predstavlja jednu od najvećih kulturnih vrednosti Mađara Vojvodine. Komad Kazimir i Karolina Edena fon Horvata jedan je od najpoznatijih evropskih antifašističkih komada. Reditelj Robert Lenard je ugledni pozorišni umetnik, a glumci koji učestvuju u realizaciji projekta predstavljaju mladu nadu našeg teatra. Udruženje kritičara i teatrologa Srbije zalaže se da se pozorište uvek i isključivo ocenjuje pozorišnim kriterijumima jer je to osnovni uslov za uspešno umetničko stvaranje i duhovni i kulturni razvoj svakog naroda”, reaguju u Udruženju.

Teatri i pozorišne predstave, kako dodaju, mogu da budu predmet kritičke analize, ali o njima je moguće suditi samo ako se dogodi susret predstave i publike.

“Salašari” su dobili podršku sa još nekoliko zvaničnih i nezvaničnih mjesta u Srbiji, a onda je na vojvođanskim salašima zavladala tišina. Odgovor na pitanje je li maleni teatar izgubio bitku sa velikim (nacionalnim) mecenama, dobićemo u narednim danima i nedjeljama? Nikako ne bi valjalo da ishod te bitke zavisi od (političke) volje moćnika bez obzira sa koje strane granice oni živjeli.