Stamatović Vučković: Spomenici su pokazatelj ljudskih vrijednosti, ali i barbarizma

Dr Slavica Stamatović Vučković, vanredna je profesorka i prodekanka za međunarodnu saradnju na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Magistrirala je na Univerzitetu La Sapienza u Rimu i doktorirala na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu. Dobitnica je i više inostranih stipendija. Autorka je i monografije Arhitektonska komunikacija: Objekti kulture u Crnoj Gori 1945-2000, kao i brojnih naučno-istraživačkih radova koji su objavljeni u domaćim i inostranim časopisima i publikacijama. Učestvovala je na XI Bijenalu arhitekture u Veneciji 2008. godine. Među dobitnicima je Trinaestojulske nagrade (2009).

• Autorica ste publikacije Spomenici Drugog svjetskog rata u Crnoj Gori, koja je izašla prošle godine. Koliko je ova tematika aktuelna danas u Crnoj Gori, više od 75 godina od završetka Drugog svjetskog rata?

– Knjiga je, između ostalog, proizvod regionalnog istraživanja koje je tokom 2019. godine sprovela NVO Expeditio iz Kotora, kroz regionalni projekat koji je finansirao Savjet za regionalnu saradnju (Regional Cooperation Council – RCC) sredstvima Evropske unije, a štampa knjige je bila podržana je i od bivšeg Ministarstva kulture Crne Gore. Projekat na koji se referišem je podrazumijevao istovjetno istraživanje u šest zemalja regiona (Bosna i Hercegovina, Srbija, Kosovo, Sjeverna Makedonija, Crna Gora i Albanija). Sve ovo što navodim ukazuje na značaj i aktuelnost ove teme na regionalnom nivou. Takođe, početkom decembra je u Podgorici, u sklopu DEUS-a (Decembarska umjetnička scena), koji organizuje Sekretarijat za kulturu i sport Podgorice, otvorena izložba “Arhitektura. Skulptura. Spomenici. Umjetnost spomenika Jugoslavije 1945-1991” čiji su kustosi kolege/ce iz slovenačke galerije DESSA iz Ljubljane. Izložba je inicijalno bila koncipirana kroz 33 spomenika sa svih prostora bivše Jugoslavije (dva su bila iz Crne Gore – Trebjesa i Barutana), a zamišljena je da putuje kao štafeta mladosti prostorima bivše Jugoslavije i da se u svakoj bivšoj republici/pokrajini doda određeni broj spomenika. Tako broj spomenika raste… Nakon izložbe u Zagrebu ovog ljeta broj se povećao na 38 spomenika, a ovdje u Podgorici ih je sada 42, jer je dodato još pet spomenika sa teritorije Crne Gore. Sve ove informacije ukazuju na regionalni značaj i aktuelnost ove teme, ali i prepoznavanje tog značaja i tih vrijednosti i na prostorima Crne Gore. Izložba je postavljena u javnom prostoru, na Rimskom trgu, gdje se može pogledati do 11. januara 2022. godine.

• U kakvom stanju se nalaze ovi spomenici i po zakonu ko i koliko brine o njima?

– Regionalno istraživanje koje sam pomenula je pokazalo da je, u poređenju sa situacijom u zemljama regiona, većina spomenika u Crnoj Gori u solidnom stanju, da nijesu vitalno oštećeni što nije slučaj sa sličnim djelima u susjednim zemljama. Iako nijesu zaboravljeni, veliki broj njih je i dalje dosta zapušten, što se odražava i na cjelokupni odnos društva prema njima, posebno mlađih generacija. To je velika šteta, posebno zbog njihove uloge danas – afirmacije ideje antifašizma odnosno prepoznavanja i prihvatanja različitosti, temeljnih ljudskih vrijednosti i ideje slobode u širem smislu. Od 11 spomenika prikazanih u knjizi, samo se tri (Stražica – Pljevlja; spomenik partizanu-borcu – Podgorica; Golubovci – Podgorica) nalaze na Listi zaštićenih spomen-obilježja Uprave za zaštitu kulturnih dobara, četiri se pominju na Listi pod neadekvatnim nazivom kao ‘spomen-ploče’ (Grahovo, Jasikovac, Trebjesa, Virpazar – Bar), što se zapravo odnosi na prvobitnu markaciju spomen-lokaliteta, prije izgradnje spomenika, dok preostala četiri (Dola, Barutana, Žabljak, Spomen-dom u Kolašinu) nijesu na Listi, već se neki nalaze samo u opštinskim registrima.

Optimistično je to što se situacija, kao i stanje u kojem se spomenici nalaze u poslednje vrijeme, brzo mijenja na bolje. Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore je tokom prošle godine sproveo konzervatorske mjere na Spomeniku na Barutani (1980, arhitektica Svetlana Kana Radević), Spomeniku na Grahovu (1978, vajar Miodrag Živković) i drugim spomenicima. Za spomenik na Barutani je, takođe kroz jedan pilot projekat RCC-a – Balkan Monumental Trail (BMT), NVO Expedito nedavno napravila i tipsko označavanje, pa se nadam da će taj, ali i ostali spomenici biti dostupniji. Većina spomenika je i koncipirana tako da zapravo nije u pitanju samo “spomenička plastika”, već su to memorijalni kompleksi šire namjene, specifična vrsta javnog prostora koja ima svoju upotrebnu vrijednost.

• Da li mislite da je Jugoslavija imala ispravan i dosljedan put kada je u pitanju ovaj vid memorijalizacije u odnosu na događaje iz Drugog svjetskog rata?

– Primarna funkcija ovih spomenika je bila dualna: komemorirali su stradanja u ratu, a istovremeno slavili tekovine revolucije. U ideološkom smislu bili su takođe i reprezenti novog jugoslovenstva, novog zajedništva. Nastajali su uglavnom realizacijom prvonagrađenih rješenja na opštim, jugoslovenskim ili republičkim arhitektonsko-urbanističkim konkursima, što je podrazumijevalo ozbiljnu organizaciju i učešće velikog broja autora i grupa autora koji su radili zajedno: vajara, slikara, arhitekata, pejzažnih arhitekata itd. Nakon kratkog perioda tzv. socijalističkog realizma ‘50-ih godina, umjetnost je bila oslobođena političke kontrole, što je omogućilo veću slobodu umjetničkog izraza. Svojevrsna materijalizacija sjećanja iskazana kroz spomenik nije bila samo istorijsko-političko, već i opšte etičko-estetičko pitanje. To je i njihov poseban višeslojni kvalitet.

• Koliko mislite da spomenici iz ovog perioda ispunjavaju i jesu li ispunjavali i umjetničke, ali i druge kriterijume (urbanističke, ambijentalne, pejzažne i sl.)?

– Kako sam već pomenula, radilo se o ozbiljnim konkursima, sa velikim brojem učesnika, tako da su birani najbolji među najboljima. Mnogi od spomenika su obilježavali upravo mjesta borbi, ofanziva i stradanja što je podrazumijevalo da su locirani na mjestima tih događaja, u prirodnim ambijentima, nadovezujući se na postojeći pejzaž. U eseju “Zapis o građenju spomenika u Ivangradu” (1980), koji se može naći u pomenutoj knjizi, arhitekta Bogdan Bogdanović opisuje koliko je suptilan i metafizički proces kreiranja spomenika. Preporučujem taj esej za čitanje, odličan je pokazatelj sasvim specifičnog odnosa prema građenju spomenika. Vjerujem da su i drugi veliki autori spomenika takođe prolazili tako duboke procese tokom stvaranja svojih djela, iako to nije zabilježeno. Veliki broj spomenika je simbolički usmjeren ka “trijumfu života nad smrću”, kako je to pominjala i arhitektica Svetlana Kana Radević. To su specifična “mjesta događaja”, kakav je i njen Spomenik na Barutani koji sadrži upravo amfiteatralni, javni prostor – “trijumf života nad smrću”.

• Da li Crna Gora danas vodi adekvatnu brigu o spomenicima, da li su oni i trebaju li biti dio edukacije mladih naraštaja o prošlosti?

– Spomenik je prije svega etički čin. Svetlana Kana Radević je svojevremeno primijetila da je spomenik neka vrsta testamenta, jedan sistem vrijednosti koji se prenosi drugom sistemu vrijednosti, drugim generacijama. Spomenici sasvim sigurno trebaju biti više integrisani u društvo, posebno u sistem edukacije, kako bi bili razumljiviji mladima. Izuzetno je opasan revizionistički odnos prema istoriji koji može da kreira pogrešna tumačenja, kako se to dešavalo u Hrvatskoj ‘90-ih, kada je oštećen a, na žalost, i srušen veliki broj spomenika. Tekovine antifašizma u Crnoj Gori su dosta jake i danas, što je dobro jer u širem razumijevanju antifašizma zapravo govorimo o slobodama i prihvatanju različitosti što su trajne ljudske vrijednosti, na koje nas spomenici i podsjećaju. Iako bi zapravo, kako je govorio arhitekta Bogdanović, bilo bolje da spomenici ne postoje, jer su istovremeno i pokazatelj ljudskog varvarizma.

• Da li nam je potrebna memorijalizacija stradalih u posljednjim ratovima?

– Raspad SFRJ devedesetih godina i ponovna stradanja stvorili su potrebu za novim podsjećanjima i opomenama – novim spomenicima. Međutim, materijalizacija sjećanja kroz formu spomenika podrazumijeva javno suočavanje sa određenim činom iz prošlosti, za koje na regionalnom nivou često nema dovoljno kolektivne snage i spremnosti. Međutim, podizanje spomenika, kao što znamo, može da bude i oblik političke manipulacije. Zanimljivo je prisjetiti se da je još 2011. godine u Podgorici, u parku na Pobrežju, inaugurisan Spomenik posvećen svim civilnim žrtvama ratova na prostoru bivše Jugoslavije od 1991. do 2001. godine, koji je realizacija prvonagrađenog rješenja na jednom lokalnom konkursu. Pitanje je koliko ljudi uopšte zna da takav spomenik postoji? Međutim, odziv na raspis tog konkursa bio je jako skroman, svega nekoliko radova i realizovano rješenje, koje je kasnije ponovo izmijenjeno, sasvim sigurno nije adekvatan odgovor na tako veliku i značajnu temu. Mnogo je značajniji i snažniji sam natpis na spomeniku: “Da se ne ponovi”.

• Kako biste ocijenili generalno stanje u Crnoj Gori kada je urbanizam u pitanju?

– Promjena društvene paradigme od samoupravnog socijalizma, preko privatizacije, do tranzicionih oblika neoliberalizma, uslovila je promjenu vrijednosti od kolektivnih, koje su bile dominantne u bivšoj Jugoslaviji, do individualnih, privatnih, što je dovelo do segmentiranog odnosa prema prostoru. Urbanistički haos koji danas imamo posljedica je, prije svega, loših urbanističkih planova i njihove još lošije primjene. Mnogi od tih planova su rađeni u nedovoljno stručnim biroima van Crne Gore čime je, sasvim očigledno, odnos i odgovornost planera i urbanista prema njima nematičnom prostoru, izostala. Mada, na žalost, ima i dosta loših domaćih primjera. Dakle, to je prije svega pitanje etike, a onda i znanja. Ili, bolje reći, pravo znanje ne može biti odvojeno od etike.