Radanović: Glorifikaciju šovinizma i rasizma ne sankcionira ni Evropska unija

I dok se svijet priprema da obilježi 80 godina od izbijanja Drugog svjetskog rata, u kojem je poginulo između 75 i 80 miliona ljudi, u regiji je primjetan pokušaj prekrajanja historije na način da se dosadašnji heroji prikazuju kao zločinci, dok se domaćim saveznicima okupatorskih snaga podižu spomenici i slave se kao “heroji”.

A kolaboracija sa nacističkim i fašističkim snagama tokom Drugog svjetskog rata je zločin i tu nema sumnje, govori za Al Jazeeru Milan Radanović, historičar i istraživač čiji fokus rada je Drugi svjetski rat na tlu Srbije i fenomen historijskog revizionizma te autor knjiga Oslobođenje. Beograd, oktobar 1944. i Zločin i kazna: Snage kolaboracije u Srbiji.

• Od kraja osamdesetih do danas revizionisti su uspjeli gotovo u potpunosti promijeniti ulogu zaraćenih strana tokom Drugog svjetskog rata, do te mjere da su heroji postali zločinci, a njihovi protivnici heroji. Kako je do toga došlo?

– Stvar je u tome što su, kako kažete, heroji, imali oponente, domaće protivnike, odnosno što je područje okupirane Jugoslavije bilo karakterističko po najvećem broju kolaboracionističkih pokreta u odnosu na sva ostala područja u Evropi koja su bila okupirana od sila Osovine. Dakle, bez obzira koliko je pokret koji je pobedio 1945. zaista i nesumnjivo bio herojski i koliko su njegovi domaći oponenti zaista i nesumnjivo bili izdajnički i zločinački, to nije smetalo novim političkim, društvenim i ekonomskim elitama da kao svoje istorijske favorite i svojevrsne ideološke prethodnike odaberu upravo kolaboracioniste. Zašto?

Zbog toga što su oni koji su pobedili i uspostavili posleratnu vlast bili komunisti i antikapitalisti. Oni koji su uspostavili vlast nakon komunista bili su antikomunisti ili komunistički renegati skloni nacionalizmu, a neretko i šovinizmu, kao i restauraciji kapitalizma. Budući da su na našim prostorima najaktivniji istorijski protivnici komunista bili upravo kolaboracionistički ili profašistički pokreti ekstremno nacionalističke i prokapitalističke orijentacije, njihova afirmacija i viktimizacija iskorišćena je u cilju delegitimizacije njihovih istorijskih protivnika i prethodnika na vlasti onih koji rehabilituju kolaboracioniste.

• Nije neuobičajeno da se na području bivše Jugoslavije tvrdi da kolaboracija nije zločin. Koliko ima istine u to tvrdnji?

– Nema sumnje da je kolaboracija zločin. Snage kolaboracije su snažno doprinosile stvaranju okolnosti i ambijenta koji je odgovarao okupatoru u cilju što dužeg zadržavanja na području Jugoslavije. Svaki dan produžetka okupacije na tlu Jugoslavije podrazumevao je smrt više stotina, ponekad i nekoliko hiljada civila i pripadnika pokreta otpora, ubijenih od strane okupatora i kolaboracionista. Osim toga, produžetak okupacije sa sobom je donosio razaranje materijalnih dobara. Ne treba napominjati kolike su bile posledice takvog razaranja u jednoj siromašnoj zemlji kakva je bila Jugoslavija. Kolaboracija je zločin upravo zbog saradnje sa onima koji su okupirali zemlju i porobili narod, sprovodeći svakodnevne zločine – makar da kolaboracionisti nisu počinili nijedan konkretan zločin.

Nažalost, snage kolaboracije su počinile bezbroj zločina nad domaćim stanovništvom – u okviru kontinuirane višegodišnje kampanje uništavanja oslobodilačkog pokreta. Od samog početka okupacije bilo je očigledno da nemački i italijanski okupatori imaju interes za produbljivanjem međuetničke distance i njenim prerastanjem u nepremostivi ponor mržnje i zločina. Snage kolaboracije, koje su odreda bile zagovornici šovinističkih politika, slepo su služile tom interesu. Vojno i političko svrstavanje na strani okupatora, koji je tolerisao masovne etnički motivisane zločine (genocid koji je NDH sprovodila nad Srbima kao najtipičniji primer), ne samo što je doprinosilo produbljivanju međuetničke distance već je nanosilo štete pokretu koji se jedini dosledno i bez zadrške borio protiv okupatora i fašizma. Ipak, većina stanovnika Jugoslavije, uprkos merama masovnog terora, postepeno je aktivno započela pomaganje partizanskog pokreta, samim tim podržala je politiku međuetničke solidarnosti i bratstva među narodima.

• Koliko je opasna viktimizacija kolaboracionista?

Istorijski revizionizam za najekstremniju posledicu ima fašizaciju dela društva. Takva uloga istorijskog revizionizma vidljiva je ne samo na jugoslovenskim prostorima, naročito tokom devedesetih, kada su zaraćene strane pokazale sklonost ka praksama ekstremno nacionalističkih i kolaboracionističkih pokreta iz Drugog svetskog rata, već i u drugim evropskim zemljama. To je naročito karakteristično za Italiju, gde su napori revizionista ka viktimizaciji italijanskih fašista koji su likvidirani od strane jugoslovenskih i italijanskih partizana i isticanju predimenzioniranih i višestruko uveličanih brojki italijanskih „žrtava komunizma“ značajno doprineli jačanju neofašističkih tendencija u toj zemlji. Kriptofašistička ili ekstremna desnica u Italiji danas čini deo vlasti. Ipak, fenomen fašizacije dela društva usled pojačanih i državno sponzorisanih revizionističkih kampanja svakako je najupadljiviji u Ukrajini. Budući da fašisti i drugi ekstremni desničari, uključujući pojedine političke ličnosti duboko involvirane u fenomen neonacizma, u Ukrajini čine deo vlasti, u toj zemlji nakon političkog puča iz 2014, za relativno kratko vreme, načinjena je ogromna šteta ukrajinskom društvu kada je reč o viktimizaciji i glorifikaciji notornih pronacističkih kolaboracionista i učesnika u Holokaustu iz redova ukrajinskih nacionalista, antisemita i antikomunista. U zadnje vreme gotovo da ne prođe sedam dana a da se u nekom ukrajinskom mestu ne podigne spomenik ili spomen obeležje nekog ukrajinskom nacionalisti koji je tokom nacističke okupacije bio učesnik u istrebljivanju Jevreja ili Poljaka.

Glorifikacija šovinističkih i rasističkih masovnih ubica ne može doneti ništa dobro tom ili bilo kom društvu. Mi živimo u vremenu kada su takve pojave deo realnosti. Neofašisti u Ukrajini već godinama uz podršku vlasti vrše propagandu u školama, medijima i mobilizaciju na ulici, vrše zastrašivanja i prebijanja opozicionara, sindikalista i antifašista. Dakle, igraju klasičnu ulogu fašističkih batinaša od pre stotinjak godina. Ukrajina je najekstremniji primer, ali takve pojave su u nešto blažoj formi prisutne i u nekim državama članicama Evropske unije, naročito na Pribaltiku, ali i drugde, pri čemu govorimo o praksama koje su tolerisane od strane tih država i nisu sankcionisane od strane Evropske unije. Naprotiv, Evropska unija uvođenjem Dana sećanja na žrtve svih totalitarnih i autoritarnih režima – pokazuje da ima snažan interes u kriminalizaciji komunista, koji su odigrali najznačajniju ulogu u suprotstavljanju fašizmu u većini evropskih društava i najviše doprineli uvođenju osnovnih socijalnih prava, time što se komunisti izjednačavaju s fašistima.

• Primjetni napori da se izmijeni uloga četničkog pokreta u Srbiji, ali i u susjednoj Bosni i Hercegovini, a došlo je do rehabilitacije presude Draži Mihailoviću. Šta je to što ide u prilog revizionistima?

– Slično je i s ustaškim pokretom u Hrvatskoj i delu Bosne i Hercegovine, samo je ta praksa manje oslonjena na otvorenu glorifikaciju ustaša, zbog toga što je teško osporiti činjenicu da su ustaše bili neka vrsta hrvatskih nacista, već se oslanja na njihovu viktimizaciju kao „hrvatskih vojnika“ koji su bili navodne „žrtve komunizma“. Rehabilitatori četništva imaju nešto lakši zadatak s obzirom na to da četnički pokret, za razliku od ustaškog pokreta, nije nastao kao fašistički pokret već kao antiokupacioni pokret.

Međutim, potpuno je pogrešno četnički pokret nazivati antifašističkim pokretom budući da četnici nisu bili ideološki neprijatelji fašizma, pogotovo nisu bili ideološki antifašisti, i da su tokom okupacije Jugoslavije vojno kolaborirali s fašistima koji su ih naoružavali i strateški usmeravali u okviru osovinskih vojnih operacija protiv partizana. Ne treba smetnuti s uma činjenicu da četnici sami sebe nikad nisu nazivali antifašistima niti su svoj pokret nazivali antifašističkim pokretom. Osim toga, četnički pokret je usvojio fašističku kulturu nasilja koja je podrazumevala sprovođenje masovnih etnički motivisanih zločina, etnička čišćenja praćena neselektivnim zločinima nad civilima uključujući istrebljenja celih porodica i desetkovanja brojnih zajednica, kao i široko primenjivani teror nad sunarodnicima koji su bili propartizanski orijentisani.

Revizionisti pravdaju masakre koje su četnici sprovodili nad hrvatskim i, pogotovo, bošnjačkim stanovništvom – prethodnim ustaškim zločinima nad srpskim stanovništvom u čemu su uzeli učešća i brojni ustaše bošnjačkog porekla. Međutim, to ne menja činjenicu da velika većina žrtava etnički motivisanih masovnih zločina koje su počinili četnici nije imala veze s prethodnim ustaškim zločinima budući da je su većinu žrtava četničkih pokolja činili žene, deca i starci, baš kao i većinu žrtava ustaških pokolja.

Razlika je u tome što su ustaše pobile mnogo veći broj ljudi od četnika i što četnici nisu učestvovali u Holokaustu niti su imali koncentracione logore namenjene masovnom unišenju, niti su imali državu koja je bila otvoreno rasistička i pronacistička , kakva je bila NDH. Četnički pokret je do novembra odnosno decembra 1941. bio antiokupacioni pokret. Nakon tog razdoblja četnički pokret je kolaboracionistički, naročito kada je reč o četnicima van Srbije, dok su se četnici u Srbiji povremeno konfrontirali s okupatorom, ali te konfrontacije nikad nisu podrazumevale borbena dejstva većine četničkih jedinica u Srbiji protiv okupatora već izolovane konflikte koji su kratko trajali i nakon kojih je uspostavljana vojna saradnja s okupatorom često od strane istih jedinica koje su bile u prethodnom konfliktu sa snagama okupatora.

Isto tako, revizionisti često pravdaju postojanje četničkog terora nad sunarodnicima nesumnjivom činjenicom da je partizanski pokret takođe sprovodio teror nad protivnicima iz redova srpskog naroda. Međutim, revolucionarni teror koji su sprovodili partizani nije bio neselektivan u meri u kojoj je to bio četnički teror jer je vrlo retko podrazumevao masakre nad porodicama ideoloških i vojnih protivnika iz redova srpskog naroda, ubijanja žena i dece, spaljivanja kuća četničkih porodica i – što se vrlo često zaboravlja – hapšenja protivničkih (četničkih) simpatizera i njihovu predaju okupatoru nakon čega su uhapšenici bili internirani u nemačke i italijanske logore gde su mučeni i ubijani. Četnici su to činili u velikoj meri. Ipak, glavna razlika između partizana i četnika, kao vojnih i političkih rivala, ticala se kolaboracije. Četnike je nemoguće istorijski i pravno rehabilitovani čak i da nisu počinili brojne zločine nad civilima s obzirom na činjenicu da su bili od velike pomoći okupatoru. Kada je reč o ukupnom ili približnom žrtava četničkog terora – istorijska nauka još uvek nije odgovorila na to pitanje. Kao što još uvek nije odgovorila na pitanje koliki je broj žrtava zločina drugih antipartizanskih pokreta, uključujući prvenstveno ustaški pokret, kao što ne znamo koliki je približan broj pobijenih stanovnika Jugoslavije od strane nemačkog, italijanskog ili bugarskog okupatora. Glavni razlog ovih nepoznanica leži u dugogodišnjoj krizi istoriografije Drugog svetskog rata na postjugoslovenskom području. Uprkos tome što je sačuvan ogroman korpus arhivskih i drugih izvora koji omogućavanju kvalitetna istraživanja i detaljne rekonstrukcije velike većine masovnih zločina u Jugoslaviji počinjenih tokom tog rata.

Srećom, postoje i izuzeci, pre svega kada je reč o kvantifikaciji žrtava rata u Sloveniji, i važni pomaci kada je reč o poznavanju zločina NDH, ali i pojedinih četničkih zločina. Ipak, još uvek je nemoguće govoriti i ukupnim brojkama. Dodao bih da je naročito upadljiva kriza savremene istoriografije Drugog svetskog rata u Bosni i Hercegovini gde se vrlo nerado ili nikako istražuje o zločinima nacionalista i kolaboracionista iz vlastitog naroda. To je još uvek svojevrsna tabu tema. Kada je reč o istraživanjima srpskih istoričara u BiH zločina koji su u tom ratu počinjeni nad Srbima ili kada je reč o istraživanjima bošnjačkih istoričara zločina koji su u istom ratu počinjeni nad Bošnjacima – ta istraživanja su vrlo sporadična i nedovolja, a neretko su i netalentovana i politički tendenciozna, pa čak i revizionistički intonirana. Zbog toga se dešava da istoričari van jugoslovenskog područja sprovode kvalitetnija istraživanja i pišu bolje radove na naše tragične teme od domaćih istoričara. Ponavljam, uprkos tome što su naši arhivi prebogati i lako dostupni.

• Jedna od Vaših tvrdnji je da je Jugoslovenska vojska u otadžbini (JVuO četničke jedinice pod zapovjedništvom Draže Mihailovića od 1942. do 1944.) bila korisnija njemačkom okupatoru nego snage pod ingerencijom Nedićeve vlade.

– JVuO je u vojnom pogledu nesumnjivo bila korisniji saveznik nemačkom okupatoru od oružanih snaga kvislinške vlade u Beogradu jer je bila masovniji i teritorijalno rasprostranjeniji pokret od vojnih snaga pod ingerencijom Nedićeve vlade. To je naročito došlo do izražaja tokom 1944. kada su vođene najznačajnije borbe u Srbiji. Četnici su bili kapilarno prisutni u ruralnom delu Srbije, gde su sve činili da suzbiju razvoj partizanskog pokreta, dok su snage kvislinške vlade bile prisutne uglavnom u gradovima. Nemački okupator je 1941. bio u stanju da uguši ustanak u Srbiji i bez saradnje kvislinških snaga kao pomoćnih jedinica, iako ta saradnja nije izostala, s obzirom na to da je okupatoru bilo u interesu da umesto nemačkih vojnika ginu srpski antikomunisti. U vreme Bitke za Srbiju (leto – jesen 1944) i tokom završnih operacija za oslobođenje Jugoslavije (1945), upravo kad je pomoć okupatoru bila najdragocenija, JVuO je s celokupnim preostalim ljudstvom igrala ulogu pomoćnih snaga nemačkog okupatora. Nakon 31. oktobra 1941, nikad, ni u jednom momentu okupacije, glavnina snaga JVuO nije bila angažovana protiv nemačke vojske. Kad bi dolazilo do povremenih sukoba između JVuO i nemačkih snaga uvek bi najveći deo ljudstva JVuO bio van tih sukoba. Nakon 31. oktobra 1941. Vrhovna komanda JVuO naredila je samo jednu vojnu operaciju protiv nemačkog okupatora. Međutim, ubrzo nakon toga, na istom području na kojima je vođena ta operacija (deo istočne Bosne) četnici su aktivno vojno kolaborirali s Nemcima. Srpska revizionistička istoriografija tendenciozno previđa da JVuO od sredine 1944. ne bi mogla opstati kao formacija da nije postojala pomoć od strane nemačkog okupatora, prvenstveno kada je reč o municiji, a ponekad i u oružju i vojnoj opremi. Jednostavno, Draža Mihailović bi bez te pomoći još u leto 1944. mogao raspustiti vojsku.

• Posebno se pokušava izmijeniti uloga komunističkog pokreta tokom i nakon Drugog svjetskog rata do te mjere da se on predstavlja kao zločinački. Kako je došlo do te inverzije i koliko ima istine u tvrdnjama revizionista?

– Komunistički pokret bi mnogo manje bio zločinački u interpretacijama revizionista da nije pobedio u ratu te zasnovao vlast nakon rata i da nije uživao većinsku podršku unutar svih jugoslovenskih naroda. Četrdeset pet godina jugoslovenskog socijalizma predstavlja najduži period mira i prosperiteta u istoriji ovih prostora. Nikad dotad većina stanovnika jugoslovenskih zemalja nije koliko-toliko bila zadovoljna svojim životima. Većina stanovnika Jugoslavije, prema istraživanjima s kraja osamdesetih, nije se zalagala za ukidanje socijalizma. Nikad u istoriji naših društava socijalne razlike nisu bile manje izražene nego u doba socijalizma. Desničari, antikomunisti i nacionalisti, odnosno prokapitalističke ideološke snage, koji od 1990. do danas vladaju jugoslovenskim prostorom, imaju interes da kriminalizuju partizanski tj. komunistički pokret koji je omogućio ukidanje kapitalističkog i uvođenje socijalističkog društveno-ekonomskog uređenja. S druge strane, nikad u modernoj istoriji jugoslovenskih zemalja nismo se suočavali sa tako dugotrajnom socijalnom i ekonomskom krizom, koja u kontinuitetu traje tri decenije, pri čemu nema naznaka da će biti okončana u dogledno vreme. Svi ili skoro vi znamo da će ta kriza trajati još jako dugo i da će većina pripadnika naših društava i dalje živeti u bedi i siromaštvu, te da će proklamovana demokratija biti demokratija samo za bogate. Jedina nada za prevazilaženjem jedne takve katastrofe jeste konstituisanje političke alternative – koja bi bila antikapitalistička i antinacionalistička s obzirom na to da socijalna i ekonomska kriza u kojoj provodimo skoro ceo život proizilazi iz prirode kapitalizma i da vladajuća tj. kapitalistička klasa vešto koristi nacionalizam za amortizovanje socijalnog nezadovoljstva. Umesto socijalnog bunta – mladima, nezaposlenima i siromašnima serviraju se nacionalistički folklor i šovinizam čime se socijalno nezadovoljstvo kanališe u desno. Politička i ekonomska elita odlično shvata da njihovu vlast, bogatstvo i profite može ugroziti jedino potencijalni masovni pokret koji bi bio zasnovan na idejama na kojima je bio zasnovan pokret koji je sproveo uspešnu revoluciju tokom četrdesetih, a to su ideje klasne borbe i bratstva među narodima. Otud i kontinuirana demonizacija jugoslovenskog komunističkog pokreta i njegove ideologije.

Izvor: Al Jazeera