Fudbalski misionari doveli igru na Balkan prije 120 godina

“Najvažnija sporedna stvar na svijetu” svoje početke na Balkanu doživjela je još krajem 19. stoljeća. Prema podacima koje navodi Nebojša Jakovljević u djelu Fudbalska takmičenja Južnih Slavena 1873-1941 prvi fudbalski koraci načinjeni su u Rijeci, 1873. godine, te u Županji nekoliko godina kasnije.

Ipak, do ekspanzije fudbala na ovim prostorima dolazi prije 120 godina kada je na današnji dan odigrana prva zvanična utakmica između Gimnastičkog kluba Maribora i Univerziteta Graca. Upravo o ovoj i sličnim temama smo razgovarali sa Tinom Mudražijom sa Filozofskog fakulteta u Mariboru koji je svoj istraživački rad posebno posvetio počecima fudbalske igre na ovim prostorima.

• Kada zaista na prostoru Balkana počinje aktivno igranje fudbala?

Stanovnici balkanskih zemalja s fudbalom su se upoznali pred sami kraj 19. stoljeća, približno tridesetak godina nakon što je taj sport zaživio i bio ozvaničen formiranjem fudbalskog saveza i usvajanjem zvaničnih pravila u svojoj postojbini, Velikoj Britaniji.

Prvi tzv. „fudbalski misionari” su bili mladići, đaci i studenti, koji su se školovali u inostranstvu, mahom u Švicarskoj, Nijemačkoj i Austro-Ugarskoj. Upravo će ta činjenica da su se mladi Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Bošnjaci i ostali školovali na prestižnim univerzitetima u Cirihu, Minhenu, Beču, Pragu, Berlinu i ostalim gradovima Centralne Evrope, doprinijeti da javnost na prostoru Jugoistočne Evrope i Balkana prihvati fudbal na jedan drugačiji način nego što je bilo uobičajno u njegovoj kolijevci.

Na britanskim otocima i teritorijama, gdje se ovaj sport prvo proširio (lučki gradovi Holandije i Belgije, Danske, skandinavskih zemalja, sjeverne Njemačke i sjeverne Španjolske), fudbal je važio za narodni sport, mušku i grubu igru koja je svojstvena pripadnicima radničke klase, rudarima, industrijskim, tekstilnim i lučkim radnicima, željezničarima.

Međutim, fudbal se svijetom širio postepeno, pa je tako preko zapadnoevropskih luka dospio do Centalne Evrope, a odatle došao i na naše prostore, usput postepeno mjenjajući svoju socijalnu komponentu od radničkog i marginalnog ka građanskom i općeprihvaćenom. Dok su se njihovi britanski vršnjaci uglavnom bavili lovom, kriketom, i ostalim tzv. „buržoaznim” sportovima, univerzitetska ili uopćeno rečeno, građanska i buržoaska omladina u kontinentalnoj Evropi je oduševljeno prihvatila fudbal.

Iz istih društvenih slojeva su bili i pioniri fudbala u južnoslovenskim dijelovima Austro-Ugarske i ostalim zemljama Balkana. Među fudbalskim pionirima potrebno je, prije svega, istaći “oca hrvatskog sporta” dr. Franja Bućara, koji je kao student 1893. godine iz Stockholma u Zagreb donio prvu fudbalsku loptu.

• Kome pripadaju najveće zasluge za početak razvoja “najvažnije sporedne stvari” na području Balkana?

Najzaslužniji za početak igranja fudbala na ovim prostorima bili su đaci i studenti, koji su se školovali u inostranstvu, mahom u Švicarskoj, Nijemačkoj i Austrougarskoj. Oni se uglavnom dolazili iz viših društvenih slojeva i imali dovoljno slobodnog vremena, za razliku od svojih vršnjaka iz radničkih obitelji koji su radili teške fizičke poslove svakodnevno, čak i do 17 sati te o bilo kakvim sportskim aktivnostima nisu mogli ni sanjati.

Studenti su, također, imali dovoljno finansijskih sredstava da svoje slobodno vrijeme provode s loptom, odnosno igrajući fudbal. Specifičnost fudbalskih početaka na ovim prsotorima bila je i u tome što su mladi đaci i studenti iz Slovenije, Hrvatske, Srbije, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije i drugih dijelova Balkana, koji su 1918. godine bili udruženi u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca te 1929. godine preimenovani u Kraljevinu Jugoslaviju, morali imati još veću finansijsku pozadinu od svojih zapadnoevropskih kolega, budući da je studiranje u inozemstvu u ono doba predstavljalo izuzetan finansijski teret.

“Teret” fudbalskog misionarstva je tako u početnoj fazi bio ograničen na nekoliko najbogatijih mladih ljudi koji su za vrijeme studija u inostranstvu upoznali fudbalsku igru te su povratkom kući, poslije završetka studija, sa sobom donijeli fudbalske lopte i vršnjake u domovini upoznavali s osnovama fudbalske igre. Naravno, na početku je postojala velike razlika u kvaliteti fudbala na prostorima koji su bili dio Austro-Ugarske (Slovednija, Hrvatska, Vojvodina) i drugih djelova Balkana (Srbija, Makedonija i drugi). Fudbal na teritoriji Austro-Ugarskog Carstva bio je u ranim fazama mnogo razvijeniji. Moram napomenuti i da je fudbal izvorno shvaćen kao čista zabava i čista igra koja sama po sebi ima pozitivne funkcije: pridonosi samopotvrđivanju i samozaokruživanju pojedinca, zatim njegovom fizičkom i intelektualnom jačanju i očvršćivanju na temelju stalnog nadmašivanja samog sebe i razvijanja sopstvenih, potencijalno datih mogućnosti, u uslovima prihvatanja i striktnog poštovanja načela fer-pleja, ali uz istovremeno priklanjanje objektivnim granicama koje svakome nameću sistem konkurencije.

Ako se ukratko usredotočim na specifične uvodne fudbalske korake na području Slovenije, moram posebno istaknuti pionirsku ulogu etničnih Nijemaca u razvoju fudbalske igre na ovim prostorima. Njemački sportski klubovi u Sloveniji bili su prvi koji su sistemski započeli fudbalsku aktivnost. U Ljubljani to je bilo već 1900. godine u redovima Laibacher Sportvereina; u Celju u Cillieru Deutsche Sportvereinu i kasnije u Cillier Deutsche Fußballvereinigungu i Deutscher Athletic Sportklub Eicheu, u Mariboru u redovima Marburger Sportvereinigunga, a nešto kasnije i u Kaufmännische Fußballklubu, Sportklub Merkuru i Deutsche Sportklubu. Iako su etnički Nijemci za skoro desetljeće preduhitrili slovenačke fudbalske pionire, Evgena Betetta, Adolfa Vadnala i ostale u redovima SK Hermesa iz Ljubljane, nijhova prisutnost se zbog specifične (negativne) percepcije Nijemaca u poslijeratnoj socijalističkoj Jugoslaviji, nažalost, nigdje ne spominje.

• Prema zvaničnim podacima, Subotički sportski klub je prva osnovana fudbalska ekipa na ovim prostorima. Da li su i ostale zemlje iz regiona slijedile ovaj „vojvođanski primjer“ iz 1898. godine?

Detaljna istraživanja raspoložive arhivske građe i tadašnje periodike pokazala su da je prvo sportsko društvo na Balkanu, koje je u svojim redovima imalo i fudbalsku sekciju, bio Subotički sportski klub (Szabadkai Sport Egylet), među tadašnjim subotičkim ljubiteljima sporta poznatiji kao Sport, unutar kojeg su već 1898. godine formirali fudbalsku sekciju. Najzaslužniji za to bio je subotički student Zoltán Wagner, koji je 1896. godine u Suboticu iz Budimpešte donio prvu fudbalsku loptu.

Iskreno, ni drugi veći gradovi na Balkanu nisu mnogo zaostajali. Već 1900. godine ljubljanski Nijemci formirali su Ljubljansko sportsko društvo (Leibacher Sportverein), koje je u svojim redovima imalo i veoma dinamičnu fudbalsku sekciju. U Zagrebu fudbalski počeci vežu se za 1903. godinu i formiranje Prvog nogometnog i športskog kluba (PNIŠK). Krajem iste godine na teritoriji centralne Srbije formiraju se SK Soko u Beogradu i SK Šumadija u Kragujevca. U oba slučaja glavnu riječ vodio je srpski fudbalski pionir Danilo Stojanović – Čika Daća. Sarajevski nogometni pioniri 1908. godine firmiraju SK Slaviju, a crnogorski 1913. godine Radnički sportski klub Lovćen na Cetinju. U Skoplju prvi registrirani fudbalski klub nastaje 1919. godine u obliku SK Napretka.

• Da li u periodu do početka Drugog svjetskog rata ekipe s područja nekadašnje Jugoslavije igraju u evropskim kupovima?

U periodu do početka Drugog svjetskog rata najveći prestiž imali su međunarodni turniri, organizirani u režiji nekog jakog evropskog fudbalskog kluba iz Španije, Italije, Engleske ili Njemačke. Evropsko klupsko takmičenje koje bi donekle mogli usporediti s, recimo, današnjom ligom šampiona bio je Mitropa kup. Ideja o organizaciji tog prvog međunarodnog klupskog takmičenja je nastala u Beču, gradu gdje su se do uspona nacizma krajem tridesetih godina prošlog stoljeća na mnoge načine definirale smjernice budućeg razvoja evropske kulture, umjetnosti i nauke. Beč je 1920-tih godina prošloga stoljeća bio i pravi fudbalski centar kontinentalne Evrope. Bio je poznat kao „rodno mjesto„ podunavskog stila nogometne igre, koja se temelji na kratkim dodavanjima, dobroj kontroli lopte i pametnim postavljanjem igrača (bez lopte) na terenu.

Posebnost je bila i uloga srednjeg napadača u ekipi, koje je imao, što je usporedivo s današnjom ulogom Lionela Messija u igri Barcelone i argentinske fudbalske reprezentacije, mnogo više slobode u igri. Austrijski fudbalski savez (Österreichischer Fußball-Bund) sa sjedištem u Beču bio je ujedno i prva kontinentalna fudbalska federacija u Evropi, koja je 1925. godine uvela fudbalski profesionalizam. Ideolog i motor svih revolucionarnih promjena bio je Hugo Meisl, tada najcjenjeniji evropski fudbalski trener i tvorac čuvenog austrijskog „Wunderteama” kojeg mnogi nazivaju i „ocem Srednjoevropskog ili Mitropa kupa”. Kup Mitropa svoje zlatno doba doživio je u razdoblju između 1927. i 1939. godine i od samog početka spajao je svu klupsku fudbalsku kremu centralne Evrope iz Austrije (valja istaknuti prije svega bečke divove SK Rapid i FK Austriju, te u manjoj mjeri FC Admiru i First Vienna FC), Mađarske (Újpest FC i Ferencvárosi TC. iz Budimpešte), Čehoslovačke (SK SK Slavia i Sparta Prag) i Jugoslavije (BSK Beograd).

Takmičenje je dodatno dobilo na težini 1929. godine ulaskom najkvalitetnijih italijanskih timova u konkurenciju, među kojima valja istaknuti najuspješniji italijanski klub iz razdoblja između dva svjetska rata, FC Genovu, dvostrukog pobjednika Mitropa kupa AFC Bolognu i Torinskog fudbalskog diva FC Juventusa. Potrebno je, također, spomenuti da su u takmičenju više puta učestvovali švicarski, uključujući i najuspješniji švicarski fudbalski klub Grasshopper Club Cirih, i rumunski fudbalski klubovi.

Moram još istaknuti činjenicu da su pobjede nad, recimo, bečkim Rapidom ili Ferencvarošijem iz Budimpešte u ono vrijeme imale težinu usporedivu s današnjim pobjedama nad Real Madridom, FC Barcelonom ili FC Bayernom. Jugoslavanski fudbalski klubovi su u Mitropa kupu učestvovali 1927. godine (JŠD Hajduk Split in BSK Beograd), 1928. godine (1. HŠK Građanski Zagreb in BSK Beograd), 1938. godine (HAŠK Zagreb, 1. HŠK Građanski Zagreb, BSK Beograd), 1939. godine (BSK Beograd) i 1940. godine (SK Slavija Sarajevo, 1. HŠK Građanski Zagreb in BSK Beograd). Jugoslavenski fudbalski klubovi stalno su nekako iz pozadine “lovili” tada najprestižniju evropsku klupsku titulu, a njihov najbolji rezultat bio je polufinale u Kupu Mitropa 1939. godine. Taj veliki uspjeh postigao je beogradski BSK. Za jugoslavenske klubove iznimno je bila upješna i 1940. godina (ovaj put zbog početka Drugog svjetskog rata takmičenje se izvodilo u skraćenom opsegu pod nazivom Mali srednjoevropski kup), u kojoj su isti rezultat (polufinale) postigli beogradski BSK i zagrebački 1. HŠK Cradjanski.

• Na današnji dan prije 120 godina odigrana je prva međunarodna utakmica jednog od timova s područja bivše Jugoslavije. Zbog čega je važan ovaj susret?

Utakmica u Mariboru odigrana 29. juna 1898. bila je prva službeno zabilježena fudbalska utakmica na prostorima Jugoistočne Evrope i Balkana. Prema zapisima u centralnoj novini mariborskih Nijemaca, Marburger Zeitungu, koji je izvijestio da je 29. juna 1898. godine Marburger Turnverein (Gimnastički klub Maribor), na čelu s tadašnjim predsjednikom Ferdinandom Kusterom organizirao osmi po redu južnoavstrijski tjeloveježbački sportski dan (Achtes südösterreichisches Gauturnfest), organizatori su gledaocima prvenstveno htjeli predstaviti neke nove sportske discipline koje su u drugim dijelovima Austro-Ugarske već bile dobro razvijene. Jedan od centralnih događaja priredbe bila je fudbalska utakmica, koja je ujedno i prva službeno zabilježena fudbalska utakmica na ovim prostorima.

Zapis u Marburger Zeitungu predstavlja i čvrst dokaz da se na teritoriji Jugoistočne Evrope i Balkana fudbal organizirano igra već barem 120 godina. U premijernoj zvanično zabilježenoj fudbalskoj utakmici na ovim prostorima, odigranoj na vojnom vježbalištu Tezno u neposrednoj blizini Maribora, susrele su se prema zapisima u Marburger Zeitungu dvije ekipe „Njemačkog gimnastičkog društva dviju visokih škola u Grazu” (Deutscher Turnverein Beider Hochschulen Graz), koje su bile sastavljene od studenata Sveučilišta u Grazu (Universität Graz) te Tehničkog sveučilišta u Grazu (Technische Universität Graz).

Pošto Maribor u ono vrijeme nije imao svoj vlastiti univerzitet te je većina mladih odlazila na studije u Graz, možemo pretpostaviti da su u obje ekipe nastupali i brojni Mariborčani. Svrha događaja bila je upoznavanje Mariborčana sa novim sportovima koji su u drugim dijelovima Austro-Ugarske već bili dobro razvijeni i popularni. Interes Mariborčana za fudbalsku utakmicu bio je, prema riječima spomenutih novina, izvanredan. Valja napomenuti da je već dan prije utakmice, Marburger Zeitung na svojim stranicama objavio opširan tekst u kojem je širu javnost želio upoznati s osnovnim fudbalskim pravilima. Fudbalska pravila bila su veoma slična današnjim, razlike su bile samo u činjenici da je utakmica trajala osamdeset minuta, dužina igrališta bila je od 100 do 180 metara, a širina od 60 do 80 metara.

Visina gola bila je 2,50 metara, a udaljenost od jedne do druge stative bila je oko 11 koraka. O fudbalskoj utakmici u Mariboru opširno su izvještavale i centralne novine u Gracu, Grazer Tagesblatt, koje su, između ostalog, pohvalile dobru organizaciju priredbe u režiji Marburgera Turnvereina te naglasile da je događaju prisustvovala cjelokupna tadašnja mariborska politička krema na čelu s gradonačelnikom Alexanderom Nagyom. Kao zanimljivost moram navesti i podatak da su zbog obilne kiše bile otkazane sve sportske priredbe osim fudbalske utakmice, što je jasan znak da su organizatori htjeli na sve načine lokalnom stanovništvu predstaviti tu zanimljivu novu sportsku disciplinu, zvanu fudbal, koja će uskoro postati i najpopularnija na ovim protorima. Nažalost, ni Margurger Zeitung, ni Grazer Tagesblatt na svojim stranicama nisu objavili rezultat susreta.

Izvor: Al Jazeera