Politička transformacija: Više lica selefizma (II)

Selefizam je termin koji se u posljednje vrijeme često spominje i kojim se označavaju mnogi savremeni islamski pokreti i pravci, pa čak i militantne grupacije u arapskom svijetu. Ovakva stereotipizacija selefizma bila je tema konferencije u Dohi 18. i 19. januara 2014, koju je organizirao Al Jazeerin Centar za studije (AJCS). Cilj ovog eminentnog međunarodnog skupa bio je demistificirati selefizam kao pravac unutar sunitske škole islama, uz pomoć najpoznatijih svjetskih akademskih stručnjaka, ali i lidera različitih formi selefijskog pokreta. Na konferenciji je, također, predstavljena i studija o selefizmu pod naslovom ‘Selefijski fenomen, organizacijska raznovrsnost i politike”, koju je publicirao AJCS, a koju su priredili istraživači Centra.

Piše: Osman Softić

Selefizam, čija je kolijevka u Saudijskoj Arabiji, razvio je svoje specifičnosti, tako da ga se uglavnom označava kao vehabizam, a njegove sljedbenike kao vehabije. Izjednačavanje saudijskog selefizma sa vehabizmom ima historijske razloge.

Budući da je najpoznatiji moderni reformator islama na Arapskom poluotoku bio Muhammed ibn Abdul-Wahhab (1703-1791), njegovi sljedbenici su po njemu dobili ime, iako oni sami ne koriste taj izraz, već preferiraju da ih se naziva samo muslimanima ili, pak, muvehidunima (muwahhidun), sljedbenicima vjere u jednog Boga, odnosno zaštitnicima Božije jednoće ili jedinstva (tawhid).

Iako se apolitični saudijski selefizam u historijskom pogledu oslanja i temelji na učenju Ibn Hanbela i Ibn Taymiyyaha, na razvoj savremenog selefijskog pravca najviše je utjecao Abdul-Wahhab, koji je bio inspiriran učenjem puritanističke literalističke, tzv. neohanbelitske škole islama, koju su naučavali Ibn Taymiyyah i Ibn Qayyim al-Jawzi. Doktrina koju je naučavao Abdul-Wahhab bila je vrlo jednostavna, jer je zagovarala revolucionarni povratak originalnom islamu koji se prakticirao u doba poslanika Muhammeda.

U 18. stoljeću, kada je živio Abdul-Wahhab, Osmanska imperija bila je na izmaku svoje moći, a zapadne kolonijalne sile, posebno Engleska i Francuska, bile su u usponu. Osim toga, šiitski pravac u okviru islama, a koji je preovladavao u Perziji, predstavljao je prijetnju puritanističkom naučavanju islama na Arapskom poluotoku, posebno u pokrajini Najd, gdje je začet moderni selefizam.

Faktor koji je, također, potaknuo kritičko preispitivanje načina prakticiranja islama na Arapskom poluotoku i nužnost revolucionarnih reformi, bio je i sufizam (mistični pravac islama) koji se bio proširio i primio neprihvatljive elemente, kao što je posredništvo između Boga i čovjeka, čiju ulogu su ispunjavali sufijski (derviški) šejhovi. Posjeta njihovim grobovima (turbetima) od muslimana, prema selefijskom razumijevanju islama, bila je uperena protiv osnovnih principa islamske doktrine koju su nastojali zaštititi.

Pomenuti faktori utjecali su na sklapanje saveza između Abdul-Wahhabovih sljedbenika i plemena Al-Saud, koje se u to vrijeme već uspjelo nametnuti kao najjača vojna sila na tom poluotoku, a koje je nastojalo podvesti pod svoju vlast i kontrolu, naravno suprotstavljajući se time prvenstveno tadašnjim vlastima, koje su djelovale u službi Porte u Istanbulu, a koje su smatrane ne samo dekadentnim već i nekompetentnim da zaštite autentični islam.

Sljedbenici vehabizma toliko su otišli u krajnost u svom puritanizmu da su, također, osuđivali i zabranili korištenje muzike, poezije, konzumiranje duhana, ponekad čak i glasno smijanje.

Ipak, za ovaj pokret se može reći da, koliko god on to izgledao, ipak nije bio istinski revolucionaran, i to upravo iz razloga što se kasnije poistovjetio sa monarhijom porodice Al-Saud. Kontradikcija u samom učenju vehabizma je posebno očita budući da koncept monarhije u Kur’anu uopće ne postoji i kao takav nema vjersko uporište, iako je temeljna doktrina vehabitskog učenja povratak autentičnim izvorima islama: Kur’anu i praksi poslanika Muhammeda. 

Za razliku od saudijskog selefizma (vehabizma), selefizmom se, također, označavao reformistički pokret islama koji se razvijao u Indiji i Egiptu tokom 19. stoljeća. Ovaj reformski pravac u okviru islama nema ništa zajedničko sa integrističkim saudijskim modelom puritanističkog islama, koji je stoljeće prije pokrenuo Muhammed ibn Abdul-Wahhab. Njegovi protagonisti bili su Jamaluddin Afghani, Muhammed Abduhu i Rashid Rida. Bili su zabrinuti zbog slabosti islamskog svijeta u odnosu na kršćanski zapad koji je bio u naučnom, tehnološkom i ekonomskom usponu.

Napoleonova okupacija Egipta i kolonizacija Sjeverne Afrike od Francuza te britanska dominacija nad Indijskim potkontinentom predstavljali su nevjerovatan šok za muslimanski svijet, koji je sve do 18. stoljeća bio superiorniji u odnosu na Zapad. Ovaj reformski selefistički pokret prvi je u Indiji pokrenuo Afghani.

Upravo na osnovama ideja pomenute trojice islamskih reformatora u Egiptu je početkom 20. stoljeća nastao pokret Muslimanska braća. 

Za razliku od svojih apolitičnih kolega, politički aktivni selefisti ističu poseban značaj primjene islama u sferi politike.

Ovakav svoj stav temelje na uvjerenju da politika neminovno utječe na pitanje društvene pravde. Oni, pritom, kao zakonodavca priznaju samo Boga, čime se otvoreno suprotstavljaju savremenim zapadnim pogledima na pitanje parlamentarizma.

Stara škola selefista u Kraljevini Saudijskoj Arabiji i danas je dominantna u tumačenju islama i jedina polaže pravo na ispravno tumačenje savremenih političkih kretanja u zemlji i svijetu. Naravno, ova škola u potpunosti kontrolira i državni vjerski establišment i ima ogroman utjecaj na državnu politiku.

Takav svoj položaj uveliko koristi za propagiranje puritanističke verzije selefizma. Početkom osamdesetih, a posebno tokom devedestih godina u Saudijskoj Arabiji se pojavila nova škola mlađih selefijskih učenjaka koji su se suprotstavili dominantnoj školi.

Ovi mladi učenjaci tvrde da su svjesniji i sposobniji, a time i kvalificiraniji da selefijske principe islama bolje primijene na savremeni moderni društveni kontekst. Oni su, stoga, itekako kritični prema vladajućim autokratskim strukturama. Mlađa generacija selefista danas predstavlja opoziciju staroj ulemi koja štiti autokratsku vlast.

Ovo, također, ide u prilog činjenici da selefizam ni u svojoj kolijevci nije homogen.

Politiku ostavljali vladarima

Muslimanski selefijski diskurs u Saudijskoj Arabiji drugačije se razvijao od onog u drugim arapskim zemljama koje su bile izložene zapadnoj kolonizaciji, a kasnije i revolucionarnim pokretima koji su im nametnuli sekularne političke ideologije.

Zbog različitog historijskog iskustva, saudijska ulema nije bila prinuđena baviti se političkim pitanjima, posebno ne međunarodnim odnosima. Oni su uglavnom bili okupirani idejama o tome kako spriječiti devijacije u vjeri, a politiku su ostavljali vladarima.

Ova prvobitna homogenost selefijskog pokreta počela se postepeno mijenjati tokom šezdesetih godina, kada iz Egipta u Saudijsku Arabiju počinju stizati članovi Muslimanske braće, koji su nastojali pobjeći od pritisaka i tortura Nasserovog sekularnog autokratskog režima.

Visokoobrazovani kadrovi Muslimanske braće, pokreta koji je 1928. osnovao Hasan al-Banna, u to vrijeme bili su dobrodošli u Kraljevinu.

Vlada Saudijske Arabije tada ih je prepoznala kao potencijalno intelektualno blago koje itekako treba iskoristiti za unapređenje zemlje, posebno u sferi obrazovanja. Ugledni pripadnici Muslimanske braće postaju angažirani na saudijskim univerzitetima, gdje odgajaju nove generacije muslimana i izdaju veliki broj publikacija. Većinu knjižnog fonda koji je tada bio dostupan u zemlji, proizveli su upravo pripadnici Muslimanske braće.

‘Politizirani selefizam’

Oni su, također, sa sobom donijeli i novi pristup tumačenja islama, koji je karakterizirao snažan politički diskurs, što je za saudijske prilike predstavljalo svojevrstan raritet. Muslimanska braća su važila kao politički najsvjesniji i najsofisticiraniji segment muslimana u svijetu. Desetljećima su bili politički aktivni, dobro su poznavali međunarodne odnose, a posebno zapadni svijet. Bili su to učitelji kakvi su se samo mogli poželjeti.

Muslimanska braća su uglavnom baštinila racionalistički pristup islamu, za razliku od puritanskih saudijskih selefista. Ipak, jedan od vodećih lidera Muslimanske braće Sayyid Qutb bio je poznat po selefijskoj orijentaciji. Qutb je bio poznat kao veliki poklonik Ibn Taymiyyeha i Muhammada ibn Abdul-Wahhaba, imama prema kojem su saudijski selefisti dobili ime ‘vehabije’ ili ‘vehabiti’.

Qutba je, zbog njegove opozicije egipatskom diktatoru, Nasser dao objesiti u zatvoru 1966. Njegov brat Muhamed postao je ugledni profesor u zemlji, a među njegovim studentima bilo je i osoba iz Bosne i Hercegovine.

Ugledni intelektualci iz redova Muslimanske braće tako su u Saudijskoj Arabiji uspjeli školovati veliki broj novih politički svjesnih, islamskih učenjaka, među kojima i Safara al-Hawalija i Salmana al-Awdaha, najelokventnije kritičare saudijskog režima u Rijadu, iz redova selefijske islamske uleme.
Neki naučnici ovaj novi trend, koji je nastao pod utjecajem ideologa Muslimanske braće, nazivaju ‘politiziranim selefizmom’.

Nova generacija politički svjesnih selefijskih učenjaka vjerovala je da ima moralnu i vjersku odgovornost kritički se odnositi prema političkim pitanjima u zemlji, uključujući i kritiku vlasti i državne politike, što je do tada bilo nezamislivo.

Mlada generacija selefijskih učenjaka suprotstavila se pomenutoj fetvi. Ovaj momenat značio je prekretnicu u razvoju selefizma u zemlji i doprinio je njegovoj fragmentaciji.

U vrijeme kada je Saddam Hussein izvršio invaziju na Kuvajt, ova mlada generacija selefijskih islamskih učenjaka ozbiljno se suprotstavila staroj ulemi koja je izdala fetvu (vjersko odobrenje) kojom se sa islamskog stanovišta opravdava stacioniranje američkih vojnih trupa na tlu Saudijske Arabije, budući da je njihovo stacioniranje, sa stanovišta vjerskog establišmenta, smatrano pružanjem pomoći (isti’anah) Kraljevini. Mlada generacija selefijskih učenjaka suprotstavila se pomenutoj fetvi. Ovaj momenat značio je prekretnicu u razvoju selefizma u zemlji i doprinio je njegovoj fragmentaciji.

Tako je Safar al-Hawali izjavio da je stacioniranje američkih trupa na tlu Saudijske Arabije, zapravo, tek dobro smišljena strategija za početak kolonizacije islamskog svijeta.

Al-Hawali je kritizirao službeni vjerski establišment da je pogrešno procijenio američke namjere i da je fetva, zapravo, poziv na kolonizaciju zemlje. Mladi, politički svjesni selefisti su, također, žestoko kritizirali vjerski establišment zbog njegovog nepoznavanja politike, posebno diplomatije i međunarodnih odnosa, u čemu sigurno nisu pogriješili.

Njihova kritika nije bila uperena na račun vjerovanja koje i sami dijele sa vjerskim establišmentom. Kritika se, prije svega, ticala (ne)razumijevanja savremenog konteksta na koji se fetva odnosila. Dakle, riječ je o različitom tumačenju konteksta, a ne vjerskih principa per se.

Džihadisti ili tekfiristi

Treći pravac unutar selefizma, koji je svakako i najkontroverzniji i koji je tokom proteklog desetljeća pobudio najviše interesovanja, ali i straha, kako na Zapadu tako i na Istoku, jesu tzv. selefijski džihadisti ili tekfiristi. Ovaj militantni selefijski trend zauzeo je prilično rigidan stav kada je riječ o društvenim i političkim promjenama.

Selefizam kao islamski pravac prilično je razuđen i kreće se od pacifističkog do militantnog i revolucionarnog.

U modernom kontekstu, džihadisti vjeruju da je korjenite promjene društva moguće provesti samo oružanom borbom i revolucijom. Zanimljivo je, pak, da sva tri pomenuta selefijska pravca dijele zajedničko teološko uvjerenje. Uprkos tome, oni, ipak, nude različita tumačenja savremenog svijeta i problema koji u tom svijetu preovladavaju. Oni taj svijet percipiraju i tumače na različite načine, a time i nude različite formule za rješavanje savremenih problema islamskog svijeta. Dakle, suštinsko pitanje među selefistima je, prije svega, razilaženje u kontekstualnoj analizi svijeta i društva, a ne u samom vjerovanju.

Iz tog proizilazi da od društvenog konteksta zavisi hoće li pripadnici selefijske zajednice postati džihadisti, politički islamisti ili će zadržati politički neutralan stav. Drugim riječima, selefizam kao islamski pravac prilično je razuđen i kreće se od pacifističkog do militantnog i revolucionarnog.

Izvor: Al Jazeera