Mjere štednje i imigracija više ne objašnjavaju uspon krajnje desnice u Evropi

Rezultati općih izbora u nedjelju u Francuskoj donijeli su olakšanje Evropljanima zabrinutim zbog formiranja još jedne ultradesničarske vlade u Evropskoj uniji. Ali, ovo nikako nije kraj priče.

Dok bjesne rasprave o tome kakav bi odgovor trebao biti na uspon krajnje desnice u Evropi, važno je istražiti zašto uopće dolazi do toga. Osim uobičajenih objašnjena, dublje razloge za uspon krajnje desnice treba tražiti u usponu Kine, Indije i globalnog juga.

Počet ćemo od tradicionalnih objašnjenja ovog fenomena. Prije jedne decenije, zapadni mediji počeli su brujati o „populizmu“. Takozvane populističke stranke su snažno napredovale – od pokreta Pet zvjezdica u Italiji do Podemosa u Španiji. Populisti za Brexit povukli su Veliku Britaniju iz Evropske unije 2016.

Jedno od najraširenijih objašnjenja za uspon desničarskog i ljevičarskog populizma bilo je fokusirano na ekonomiju: Evropa je bila usred dužničke krize koju su pratile neefikasne mjere štednje. Budžeti su rezani, ekonomije su bile u recesiji i nezaposlenost je vrtoglavo rasla. Mnogi su smatrali da nije ni čudo što su se birači okretali ekstremima.

U Evropi ima rasizma

Ova teza danas gubi na snazi. Iako je inflacija smanjila kupovnu moć, Evropa trenutno ima rekordno visoku zaposlenost. Istina, evropska ekonomija ne doživljava procvat, ali se ni ne smanjuje. Mjere štednje su rijetke: naprotiv, evropske države su odgovorile na pandemiju COVID-19 i rat u Ukrajini značajnim javnim ulaganjima.

No, začkoljica u ovom odgovoru je ukazati na „zeleno nezadovoljstvo“ (greenlash) – ili reakciju nekih krugova na evropske klimatske politike. Sjetite se poreza na benzin, smanjenja subvencija za poljoprivredu i većih cijena energenata.

Istina, protesti poljoprivrednika odigrali su ključnu ulogu u usponu čelnika krajnje desnice Geerta Wildersa na nizozemskim parlamentarnim izborima. Istovremeno, međutim, prelazak na obnovljivu energiju donosi opipljive koristi u obliku cijena energenata. Italijani su krenuli u masovno energetsko unapređenje svojih kuća zahvaljujući 200 milijardi eura (218 milijardi američkih dolara) državnih subvencija za energetsku efikasnost – ako u Italiji postoji zeleno nezadovoljstvo, na krovovima su tamo svejedno solarni paneli.

Mnogi analitičari su skloni pribjegavati pitanju migracije kada pokušavaju objasniti krajnju desnicu. Birači, tvrde oni, reaguju na stalni priliv migranata u Evropu i na gubitak homogene kulture. U Evropi nedvojbeno ima rasizma, a izgradnja multikulturalnog društva ima svoju cijenu. Međutim, ni ovo ne objašnjava pomenuti fenomen u potpunosti.

Lokacije na kojima migranti predstavljaju zaista najznačajniji dio populacije – kosmopolitski gradovi poput Londona, Pariza ili Milana – su one na kojima krajnja desnica ostvaruje najslabije rezultate. U mjestima na kojima jedva da ima migranata – u ruralnim područjima i provincijskim gradovima, i većini Istočne Evrope – krajnja desnica dobro prolazi.

Istina je da se migranti takmiče s lokalcima za pristup oskudnim javnim uslugama, a ipak, s nezaposlenošću na rekordno niskom nivou, narativ o „migrantima koji kradu poslove“ više nije prisutan. Suočene s demografskim padom, desničarske vlade slušaju zahtjeve industrije za većim brojem migranata. Italijanska desničarska premijerka Giorgia Meloni je, naprimjer, nedavno povećala broj radnih viza za strane radnike.

U svakom od ova tri objašnjenja ima istine, ali nijedno ne prodire do suštine stvari. Da bismo razumjeli šta se dešava moramo promijeniti jezik i pristup. Mi ne svjedočimo usponu krajnje desnice, nego usponu nacionalizma.

Superiorniji od drugih

Ovo se dešava u trenutku kada Evropu pogađa relativni pad u poređenju s ostatkom svijeta. Kao što je poznata filozofkinja i analitičarka evropskog fašizma Hannah Ardent istakla u svojim djelima, evropska imperijalna projekcija služila je za pomirenje nejednakosti kod kuće.

Jednostavno rečeno, osiromašeni francuski radnici i dekadenti industrijalisti imali su jednu stvar zajedničku: bili su Francuzi, nisu potjecali iz kolonija. Sebe su smatrali superiornijim od ljudi kojima je njihova država vladala.

Čak je i u novije vrijeme, dugo nakon navodnog kraja kolonijalizma, nepremostiv psihološki jaz razdvajao „prvi“ i „treći“ svijet. Evropljanin, bez obzira koliko bio siromašan, imao je pristup prilikama, tehnologijama i slobodama kojima je malo ko iz drugih krajeva svijeta mogao težiti. Osjećaj privilegovanosti pružao je moćan alat za socijalnu koheziju. Materijalna stvarnost te privilegije donosila je vladama dovoljno bogatstva da pripreme stanovništvo na porast troškova za socijalnu pomoć.

Ali, danas je Evropa sve više marginalizirana. Tehnološki je zaostala u ključnim sektorima globalne ekonomije – prisjetite se kineskih električnih vozila koji zamjenjuju njemačke. Geopolitički je dezorijentisana i vojno slaba – pomislite na rusku invaziju Ukrajine. Njene male nacionalne države, isuviše ponosne i kratkovidne da bi se zaista ujedinile, vide kako njihov globalni položaj opada godinu za godinom. To ima duboke, iako nedovoljno proučavane, psihološke efekte.

Upravo u tom osjećaju propadanja i dezorijentiranosti nacionalistička desnica snažno napreduje. Ponosna „nacija“ je predstavljena kao utočište, gdje se ponovo mogu izgraditi kohezija, jedinstvo, osjećaj poznatog i zajedničke svrhe. Savremeni evropski nacionalizam nije ekspanzionistički, nezreli tip fašizma poput onih iz 20. stoljeća. To je nacionalizam provincijaliziranih, degradiranih i iscrpljenih.

Ako su migranti i manjine preferirana meta krajnje desnice, to je samo zbog stare strategije izgradnje zajednice kroz identifikaciju onih koji joj ne pripadaju. Ako se odredite kao „nemigrant“, „nehomoseksualan“ ili „ne woke“ (woke je izraz koji označava svjesnost o društvenim nepravdama u zajednici), stvara se osjećaj jedinstva. Evropa, u svojoj potrazi za internom društvenom kohezijom, zamijenila je kolonijalne ratove za kulturne.

Uplašeni dio uplašenog svijeta

Ako ovo čitate, a niste iz Evrope, može vam se oprostiti osjećaj sreće koji vas obuzme kada se nešto loše ne dogodi vama nego nekom drugom. Ipak, prije nego što to proslavite kao primjer postkolonijalne pravde, moramo biti svjesni da je nacionalizam u usponu širom svijeta: u Indiji i Kini na istoku, pa sve do Brazila i Sjedinjenih Američkih Država na zapadu.

Dezorijentacija, strah i anksioznost su bolest našeg vremena. Oni su zajedničko savremeno ljudsko stanje na koje nacionalizam pruža lažan ali uvjerljiv odgovor. Današnje velike tehnološke, društvene i geopolitičke transformacije izazivaju porast stavova „moja zemlja na prvom mjestu“ širom svijeta.

Evropa više nije posebna. Ona je samo jedan, uplašeni dio uplašenog svijeta suočenog s neistraženom i nesigurnom budućnošću.

Stavovi izraženi u ovom tekstu autorovi su i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.