Čistke u Srbiji: Kako se režim 1993. obračunao s novinarima

U Radioteleviziji Srbije stanje je loše. Direktora Dragana Bujoševića po hodnicima otvoreno zovu posprdnim imenima, informativne emisije radi mala grupa nesigurna u samu sebe, većini je “pun kufer” svega… zasićenje u svakom pogledu.

Ovako stanje u najvećoj (i najvažnijoj) medijskoj kući u Srbiji, pozivajući se na svoje insajderske izvore, danas opisuje Slobodan Stupar, dugogodišnji dopisnik BBC-ja (redakcija na srpskom jeziku) iz Beograda. Ovaj je novinar u vrijeme nezapamćene novinarske čistke sa pozicije urednika na Prvom program Radio Beograda, poput još oko 1.300 urednika, novinara i drugih radnika RTS-a, zvanično upućen na kolektivni godišnji odmor što je bio samo eufemizam za – otkaz.

Bio je to vrhunac obračuna u višegodišnjem sukobu Miloševićevog režima i njegovih ratnih propagandista u medijima sa onima koji su bili i protiv te vlasti i protiv zapjenušanog govora mržnje, onih koji su ponajprije bili profesionalci, a neki od njih i vrhunski majstori novinarskog zanata. Njihova jedina “krivica” bila je neprihvatanje uspostavljenih pravila “igre” u kojoj bi statirali kao obične sluge režima koji je svoje političke ciljeve “na terenu” upravo ostvarivao tenkovima i bajonetama.

Otkazi zbog otpora Miloševiću

Informaciju kako je Radiotelevizija Srbije otpustila više od 1.300 radnika u Beogradu, među kojima je najviše bilo novinara koji su se suprotstavljali ratnoj propagandnoj politici radija i TV, govoru mržnje, nepoštovanju profesionalnog kodeksa i kršenju profesionalnih kriterijuma uređivačke politike, predominantni državni mediji su jednostavno gurnuli pod tepih, ali je bilo i onih koji su se samovlašću pokušavali boriti jedinim oružjem koje su imali – profesionalnom izvještavanju.

Tako je nezavisni nedjeljnik Vreme o događajima u RTS-u pisao na sljedeći način:

“Naviknuti na svako zlo i nesreću, Beograđani se ovih dana ne uzbuđuju previše posmatrajući omanju grupu prekobrojnih radnika RTS-a koja se od 12. januara svakodnevno okuplja na platou ispred Takovske 10. Višemesečno šikaniranje ideološki nepodobnih novinara i članova Nezavisnog sindikata ove kuće kulminiralo je dan ranije kada su, prilikom dolaska na posao, svi zaposleni morali da predaju svoje propusnice koje su posle kompjuterske provere vraćene samo nekima. Ostali (trenutno ih je, po podacima Nezavisnog sindikata, samo u TV Beograd 332, a procenjuje se da ih je ukupno 1.300) više nisu mogli da uđu u dobro čuvanu zgradu. Nekima nije dozvoljeno čak ni da pokupe svoje ‘krpice’. Ne treba posebno naglašavati da nije bilo nikakvih pismenih rešenja – izopštenici su iz kuloara saznali da su na prinudnom godišnjem odmoru i da će ubuduće primati 80 odsto plate (na rešenjima koja su portiri počeli da uručuju tek 14. januara, nije naveden datum povratka na posao).”

Poznata imena na ‘crnim’ spiskovima

Na dugom i impresivnom “crnom” spisku za odstrel našli su se i poznati televizijski profesionalci: Milica Lučić Čavić, Branka Mihajlović, Mihajlo Kovač, Nebojša Janković, Jasna Šestak, Petar Lazović, Ivan Brzev, Vlado Mareš, Jarmila Ćerović, Čedomir Mirković, Filip David, Vuksan Lukovac… Crvene kartone među prvima dobile su novinarke ove kuće Gordana Suša i Nadežda Gaće. Za mnoga poznata imena dolazili su dani snalaženja i pukog preživljavanja.

Zabilježna je i izjava doajena sportskog novinarstva Dragana Nikitovića koji je poslije 32 godine rada na Televiziji izjavio: “Ovakve postupke rukovodstva ne mogu drugačije objasniti nego kao želju da nas do kraja ponize. Pogaženi su svi propisi, pa i elementarne norme ponašanja. Među nama se našao i jedan broj ljudi koji se nisu politički eksponirali, niti su bili članovi Nezavisnog sindikata. Oni su, jednostavno, žrtvovani da se ‘Vlasi ne sete’, odnosno da se prikrije obračun sa ideološki nepodobnima.”

Slična je situacija bila i u Radiju Beograd sa čijeg Prvog programa je protjerano 58 ljudi ili 20 odsto zaposlenih. Posebno su se na udaru našle informativno-politička i muzička redakcija. Na ulici su ostali pomenuti Slobodan Stupar, Rade Radovanović, Branislav Čanak, Ivana Stefanović, Olivija Rusovac i mnogi drugi, dok su Ivana Pribićević i Rade Veljanovski tražili od rukovodstva da budu na listi, solidarišući se sa kolegama.

Poznati režiser Želimir Žilnik dao je ostavku na funkciju urednika Kulturno-umjetničkog programa TV Novi Sad u znak protesta zbog čistke u toj kući odakle su otjerana 72 zaposlena.

Grupi najupornijih koji su protestovali ispred zgrade RTS-a nije se pridružio više niko zbog straha koji je pothranjivan prijetnjama kako se “neće završiti samo na tome i kako će svakog ponedjeljka spisak biti dopunjivan”.

Niko se ne buni

Nije zgoreg podsjetiti kako se medijsko čišćenje vremenski poklopilo sa etničkim čišćenjima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Istina, suprotstavljanje medijskoj ili ratno-huškačkoj mašineriji nije se plaćalo bukvalnom sječom glava, bilo je čak i medija sa potpuno antiratnom uređivačkom politikom, ali je cijena plaćena zbog odbijanja saučesništva u porpirivanju sukoba bila glad, bijeda i – srozavanje profesije na najniže grane.

Kao najodvratniji cinizam tumačena su zvanična objašnjenja vrha RTS-a kako otkazi nemaju veze s politikom nego sa ekonomijom i racionalizacijom.

Ali, da razlozi za čistku nemaju mnogo veze sa ekonomijom obrazložio je tadašnji predsjednik Nezavisnog sindikata Televizije inženjer Lazar Lalić koji je “teškoće u kojima se nalazio RTS kao medijski mastodont “predstavljaju paravan za političku čistku”.

„Umesto da odgovaraju zbog katastrofalnog stanja u koje su doveli kuću, rukovodioci prave spiskove nepodobnih na kojima se nalaze ljudi koji su dugo ukazivali na lošu poslovnu politiku. Oni sada ne prezaju da na prinudne odmore šalju i ljude koji rade na vitalnim tehničkim zadacima – zbog političke nepodobnosti ili zbog javnog raskrinkavanja njihove poslovne politike”, govorio je Lalić.

Proći će potom još mnogo godina prije nego što će Slobodan Stupar, od čijeg tvita smo počeli ovo razmatranje, jetko zaključiti:

“Nas su upropastili nacionalizam, ratovi, pljačka, ne znam da li je i u staroj, predratnoj Jugoslaviji bio ovako nezavidan položaj radnika. Sve je propalo i kad ovo jednoga dana prođe, kad Srbije, eventualno, malo ojača, moraće jedan deo radnog prava da prenese iz zapadnih demokratija i kapitalizma koji je daleko humaniji i bolje ornanizovan, kako bi se vratila izvesna radnička prava.”

Stupar tačno primjećuje kako nema pobune protiv takvog položaja; nema vriska, makar on bio i neartikulisan.

“Kriza u Srbiji traje 30 godina, ratovi, beda, siromaštvo; došli su ovi ’trange-frange’ investitori, ljudi jesu anestezirani. Drugo, ljudi su kukavice. Prosto je tužno gledati tu količinu kukavičluka. Došao neki investitor, Južnokorejac, ne da im da idu u toalet, naterao radnike da nose pelene. I šta biva: niko se ne buni. Je li to taj hrabri srpski narod. U kojoj smo to fazi kad svako nad nama može da se iživljava. A mi jedino molimo boga da ne bude previše bolno. Tako to biva kad izgubiš te silne ratove. Pre svega kad ih vodiš.”

Lažne vijesti za podsticanje mržnje

Tadeusz Mazowiecki, specijalni izvještač kojeg je imenovala Komisija za ljudska prava Ujedinjenih nacija, uzalud je upozoravao na negativni uticaj medija na jugoslovensko javno mnjenje. U specijalnom izvještaju o medijima iz decembra 1994. on objašnjava:

“Od početka sukoba, informacije koje su objavljivali mediji u bivšoj Jugoslaviji u suštini su se sastojale u nacionalističkom diskursu i sveprisutnim napadima i uvredama uperenim protiv drugih naroda. Ne iznenađuje što je taj fenomen direktno doveo do užasnih zvjerstava na bojištima, kao i na cijeloj teritoriji”, zaključio je Mazowiecki.

U ovom opširnom izvještaju spominju se i izmišljeni događaji radi potprivanja međunacionalne mržnje. Evo i dva konkretna primjera zbog kojih niko nikada nije odgovarao. Uostalom kao ni za dugogodišnju proizvodnju mržnje.

Tako je potkraj opsade Vukovara 1991. godine kad su u Beogradu učestale antiratne demonstracije, objavljena informacija dopisnika Reutersa Vjekoslava Radovića o pokolju 41 djeteta srpskog porijekla u dobi od pet do sedam godina, u Borovu Naselju. Televizija Beograd je nepotvrđenu informaciju prvi put objavila u reportaži sa ratišta, a potom je kao udarna vijest dalje prenošena u večernjim dnevnicima i drugim televizijskim emisijama. Iako je Reuters brzo demantovao izmišljenu vijest, a njen službenik od koga je informacija potekla otpušten, završio je kao Tanjugov dopisnik iz New Yorka!

Vrlo jaka medijacija “smrti” djece koje su “poklali krvožedni Hrvati” pokazaće se vrlo korisnom za učvršćivanje slike o “zločinačkom i genocidnom hrvatskom narodu”, kao i za prigušivanje glasova protivnika rata i privlačenje novih dobrovoljaca na front.

Još jedna laž smišljena za pothranjivanje mržnje prema neprijatelju koju su pronosili srpski mediji bila je da muslimani u Sarajevu pod opsadom gladne životinje u zoološkom vrtu hrane srpskom djecom. Lažnu informaciju koju je objavila TV Pale, odnosno glasnogovornik režima Radovana Karadžića, voditelj Risto Đogo, a takođe i pres-agencija Srna, bez ikakve provjere će preuzeti Tanjug i svi mediji pod kontrolom, uključujući i TV Beograd…

Niko nije odgovarao

O tom i takvom “novinarstvu” najupornije je pisao sociolog Nebojša Popov koji je kasnije objavio knjigu o tim nepočinstvima pod naslovom Srpska strana rata. Iz obilja literature, nastale uglavnom u poraću svakako treba spomenuti i opširan uradak grupe autora Reči i nedela pripremljen i objavljen u okviru  predistražnog postupka koji je vodilo Tužilaštvo za ratne zločine Republike Srbije, čiji je tim nastojao da rasvijetli ulogu medija u završnoj fazi jugoslovenske krize i ratu koji je uslijedio.

Već u uvodnom dijelu, urednik knjige Bruno Vekarić postavio je pitanje je li govor mržnje u medijima u Srbiji tokom oružanih sukoba na prostoru Jugoslavije devedesetih godina predstavljao samo neistinito, ostrašćeno i neobjektivno izvještavanje koje se moglo smatrati više ili manje „uobičajenom“ reakcijom na ratne zločine i događaje koji prate svaki oružani sukob ili se, pak, može govoriti, u pravnom smislu, o aktivnostima koje su u sebi sadržavale elemente teških krivičnih dela pozivanja ili podsticanja na ratne zločine?

“Reči i nedela” kasnije će postati osnova za pokušaj procesuiranja ratnohuškačkih novinara. O tome se raspravljalo i u Nezavisnom udruženja novinara Srbije koje je pokušalo napraviti i spisak svih koji su se teško ogriješili o pravila profesije, nemilosrdno kršeći i krivične paragrafe. Uzalud. Što se tiče novinara, niko u Srbiji nije odgovarao za širenje mržnje.

Nije do kraja osvijetljena ona tanka linija koja razdvaja slobodu govora i izražavanja medija od nedozvoljenih tehnologija medijske manipulacije: iznošenja neistina, demonizacije neprijatelja, viktimizacije sopstvenog naroda, prikrivanja istine, posebno u slučajevima koji daju osnovu za pretpostavku da su doprinijeli izvršavanju ratnih zločina. Nekadašnji čelnici medijskih kuća danas izdaju knjige u kojima veličaju vlastiti lik i djelo kao da žele postati temom bar nekog od beogradskih murala na kojima se šepure osuđeni ali nikad ražalovani srpski generali.

Valjda su i to razlozi što danas, 30 godina poslije rata, vlastodršci koriste slične metode stigmatizacije novinara i političkih protivnika po onoj prastaroj “drž’te lopova” pokušavajući istovremno da pokradu ono što još nije pokradeno.

Stavovi izraženi u ovom tekstu autorovi su i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.