O herojima i izdajnicima, rezolucijama i zločinima

Političke (zlo)upotrebe istorije traju od kako je svijeta i vijeka. Isti se događaji, pa kada je rječ i o najvećim tragedijama koje su se odigrale u bližoj ili daljoj istoriji, gledaju različitim političkim očima, zbog različitih interesa koji često nemaju veze s istorijskim istinama. Nesrećna Srebrenica, koja će 11. jula obilježiti još jednu godišnjicu genocida nad Bošnjacima, nije nikakav izuzetak.

Ostaci svih pogubljenih prije 26 godine na masovnim stratištima u bližoj i daljoj okolini Potočara kod Srebrenice, nažalost, još nisu ni pronađeni, ni ukupani, a još se vode rasprave, kako u samoj Bosni i Hercegovini, tako i u Srbiji (koja, prema presudi Međunarodnog suda pravde u Hagu, u procesu vođenom po tužbi Bosne i Hercegovine, “nije učestvovala u genocidu, ali nije ništa učinila ni da ga spriječi“). Ili u Crnoj Gori, u kojoj se otišlo toliko daleko da je u Podgorici umalo pala Vlada zbog usvajanja Rezolucije o genocidu u Srebrenici i zabrani negiranja genocida u toj zemlji.

Koliko je koštala Dodikova komisija?

I pored presuda međunarnih sudova, kojima su osuđeni pojedinci zbog najtežih ratnih zločina, te međunarodno-pravnog definisanja zločina u Srebrenici kao genocida, valja podsjetiti kako je i Skupština Srbije onomad usvojila Rezoluciju o Srebrenici, istina bez eksplicitnog spominjanja riječi genocid, ali u kojoj se taj zločin spominje “na potpuno isti način kao u presudama Haškog suda”, dakle kao genocid.

Deklaracija, koju je predložila vladajuća koalicija predvođena Demokratskom strankom predsjednika Srbije Borisa Tadića, prije 11 godina usvojena je sa 127 glasova za i 21 glasom protiv, poslije burne rasprave. Deklaracija se pozivala na presudu Međunarodnog suda pravde, kojom je utvrđeno da je u Srebrenici jula 1995. godine izvršen genocid. Poslanici Srpske radikalne stranke i drugih opozicionih stranaka, koji su negirali da se u Srebrenici desio zločin i optuživali pristalice Deklaracije za izdaju Srbije i srpskog naroda, napustili su skupštinsku salu prije glasanja…

Otuda mnogima u Srbiji danas nije jasno otkud poslije toliko vremena novo povisivanje tonova (i prijetnji) u izjavama zvaničnika iz Beograda, koji, naprimer, traže proglašenje personama non grata u Srbiji svih onih koji su u Podgorici glasali za Rezoluciju o genocidu u Srebrenici. Ili, otkud baš sad takozvana međunarodna komisija Milorada Dodika podnosi izvještaj (kome?) kako u Srebrenici nije bilo genocida? Valjda samom Dodiku, koji je sve to naručio i, navjerovatnije, obilato platio. Ili Begradu, u kojem se vlast i opozicija ne mogu ni oko čega dogovoriti, ali u kojem vlada skoro potpuna omerta da se zločini u Srebrenici nikako ne smiju nazivati genocidom. Mogu se kvalifikovati kao najstrašniji, kao masakr, kao pokolj, kao najteži ratni zločin, ali nikako kao genocid.

Sve dok je Aleksandar Vučić na vlasti…

Bijeli nišani na beskrajnom mezarju ispod kojih su ukopani ostaci nekadašnjih Srebreničana i drugih Bošnjaka koji su se sklonili u “zaštićenu zonu” Ujedinjenih nacija jedina su prava istina koja se dogodila potpuno nezavisno od današnjih besmislenih političkih igara. Bijeli nišani šutnjom i svojim svjedočenjem kazuju pravu istinu šta se zaista dogodilo. Bez obzira na današnja ili neka buduća tumačenja, stare ili nove rezolucije. Oni su istorija. Rezolucije, kakve god one bile, ne mogu tu ništa bitno izmijeniti, pogotovo dok su isti ljudi za jedne heroji, a za druge zločinci; i obratno. I to se, nažalost, još dugo neće promijeniti.

Neće to promijeniti ni podgorička, niti obje beogradske rezolucije, o kojima je debatovano u Skupštini Srbije proteklih dana: ona iz Stranke demokratske akcije Sandžaka, koja insistira na osudi genocida, ili ona čiji je navodni pisac narodni poslanik Marjan Rističević, a u kojoj se tvrdi kako genocida u Srebrenici nije bilo. Baš kao što je “našla” i pomenuta Dodikova komisija, “poslije dvije godine istraživanja”.

Odluku da nikakvih rezolucija o Srebrenici u Skupštini Srbije ipak neće biti donio je na kraju predsjednik te zemlje Aleksandar Vučić (“sve dok je on na vlasti”), a ne Skupština, što nije spriječilo poslanike da se bacaju drvljem i kamenjem po vlastima Crne Gore, kao da je riječ o nekom okrugu Srbije, a ne susjednoj nezavisnoj i suverenoj državi. Riječju “sramota” njima su se obraćali poslanici iz Beograda, istom onom riječju koju su jedni drugima prije 11 godina čašćavali radikali demokrate. I obratno.

Ratni zločinci i ‘heroji’ po zidovima

Narativi o “svojim” herojima i “tuđim” zločincima, patriotama i izdajnicima, pogotovo u Bosni i Hercegovini, uz permanentno podsticanje “svojih” nacionalnih “istina” iz Srbije i Hrvatske, nesmetano egzistiraju još od vremena ratova, a u posljednje vrijeme su dobili na intenzitetu, pogotovo nakon potvrđivanja presude o doživotnoj robiji komandantu Vojske Republike Srpske, generalu Ratku Mladiću, koji je za mnoge Srbe, i pored presude Haškog tribunala, “srpski heroj, a na ratni zločinac”.

S druge strane, gledano očima mnogih iz Beograda, nedavno preminuli general Jovan Divjak, koji je bio zamjenik komandanta Armije Bosne i Hercegovine, iako Srbin, prije svega je izdajnik “svog” naroda. Gledano iz Sarajeva, naravno, Mladić je simbol svih ratnih zala, pa i genocida, dok je Divjak heroj i jedan od onih zahvaljujući kojima je Bosna i Hercegovina sačuvala svoju nezavisnost. Zato i ne iznenađuju portreti Mladića sa potpisom “srpski heroj” u mnogim gradovima Republike Srpske i Srbije, iscrtanih sasvim “spontano”, u organizaciji tajnih službi državne bezbjednosti.

Na sličan način se procjenjuju i svi drugi komandanti sve tri vojske u Bosni i Hercegovini, pa čak i svih paravojski i paramilicija nižeg ranga: oni koji su za jednu stranu heroji, za drugu su zločinci. Uključujući i predratne sitne kriminalce na sve tri strane, koje su koristile razne tajne službe sigurnosti za podsticanje antagonizacije i nacionalnih homogenizacija. Takvu vrstu podjele kasnije će podsticati i sam mirovni sporazum iz Dejtona, koji je donekle legitimizirao podjelu Bosne i Hercegovine na dva entiteta, s tim što je srpski teritorijalni plijen smanjio na 49 odsto. Od tada ne samo da jačaju suprotstavljeni narativi o herojima i zločincima, nego su mnogi odavno ubačeni u školske programe i čitanke, koje sasvim autonomno promovišu “svoje” junake, nalazeći opravdanje za “svoje” zločine, najčešće metodom njihovog prešućivanja ili poricanja.

Stvaranje ‘srboslavije’ ili ‘velike Srbije’

Tako je i sa genocidom, za koji su osuđeni samo srpski komandanti i lideri koji su se branili spominjući jedan sasvim drugi genocid. Onaj iz Drugog svjetskog rata počinjen nad srpskim narodom, a koji simbolizuju Jasenovac i drugi koncentracioni logori na teritoriji nacističke tvorevine koja se zvala Nezavisna država Hrvatska. Probuđeni strah od ponavljanja stradanja u Drugom svjetskom ratu obilato je korišten za buđenje i odbranu srpskog naciona, ali i pravdanja vlastitih zločina i grozota navodno počinjenih radi odbrane srpskog naroda. Radi nekakve imaginarne “srboslavije” ili “velike Srbije”, u čije stvaranje su planeri takve tvorevine uključili i radne (koncentracione) logore, ubistva, silovanja, protjerivanja i sve druge inkriminacije čiji je cilj bio – etničko čišćenje. Logora za one “druge” bilo je na “svim stranama” Šta je u počinjenim teškim zločinima herojskom, međutim, nije i neće biti nikad objašnjeno. Kao ni to kada zločin dobija dimenzije genocida, a kada ne.

Ovom su se temom posljednih decenija bavili mnogi pravnici, teoretičari, sociolozi, teolozi i drugi ponajbolji strani i domaći analitičari društvenih kriza, politike, prava i ratnog prava, a ovom prilikom treba podsjetiti na jedan sjajan tekst profesora prava Vojina Dimitrijevića, nastao prije desetak godina, baš nekako poslije usvajanja one prve Rezolucije o Srebrenici u Beogradu. Naslov je glasio Genocid – ta magična riječ, a objavljen je na sajtu Peščanika. Svoj esej profesor Dimitrijević započeo je citirajući jednog od svjedoka pred Haškim tribunalom, koji je izjavio: “Više sam volio da me pogodi granata nego da od mene prave genocid.” Iz toga se može zaključiti kako ovaj učesnik rata vjeruje da oznaka “genocid“ ima neka magijska svojstva, kobna ne samo za njega, nego i za grupu kojoj pripada.

“Kao što smo opet videli ovih dana, njemu se pridružuju obrazovani, ili bar formalno obrazovani, analitičari i pravnici. Ne mislim na one koji jednostavno tvrde da se nešto uopšte nije desilo (npr. usmrćenje velikog broja ljudi u Srebrenici), ili da nikada nije ni postojalo (npr. logori smrti u Aušvicu i Birkenauu), već na one koji se svim silama upinju da prekvalifikuju zločin, čije postojanje – makar u umanjenom obliku – prihvataju. Jeste, kažu jedni, za nekoliko dana ubijeno je nekoliko hiljada muslimana, ali među njima nije bilo žena i dece. Ako je i bilo dece, nosila su pušku, pa se decom nisu mogla nazvati. Ili: nisu to bili civili, nego zarobljeni vojnici – doduše, tačno je da se prema pravilima svake moderne vojske ratni zarobljenik ne sme streljati, ali ubijanje zarobljenika, ako ga je i bilo, nije genocid – to je “običan” ratni zločin. Drugim rečima, neka bude – baš kad mora – zločin, najstrašniji zločin, monstruozni zločin – ali samo ne genocid!”

Panični strah od ‘genocidnosti’

Koliko se ništa nije promijenilo od te 2010. godine kada je Dimitrijević pisao tekst vidi se i iz dijela u kome govori o paničnom strahu od “genocidnosti”: “'Naučni’ poricatelji genocida”, piše Dimitrijević, “s velikom merom intelektualnog nepoštenja – proneli su tezu da se priznanjem kako su neki pojedinac ili grupa izvršili delo genocida ljaga s neposrednog izvršioca prenosi na celi narod, pa njegova nacija tako postaje ‘genocidna’. Ova učena dosetka prenosi se onda na prosečne ljude, koji su s pravom zabrinuti za svoj nacionalni ‘identitet’, zbog toga što im preti da bez ikakve lične krivice nose žig nekakve nasledne izopačenosti.”

U stvarnosti, međutim, nijednu naciju niko ozbiljan nigdje nije oglasio za “genocidnu“. Čak ni njemačku naciju, čije su vođe, oficiri, činovnici i vojnici učestvovali u Holokaustu, masovnom uništavanju Jevreja, “koje svi označavaju kao genocid i čije postojanje poriče tek nekoliko ludaka u Evropi, SAD-u i arapskom svetu”.

Riječ genocid nije postojala do pred kraj Drugog svjetskog rata. Skovao ju je Jevrejin Rafael Lemkin (1900-59), po uzoru na riječ homicid, jedan od sinonima za ubistvo, gde se homo (čovjek) zamjenjuje sa genus (rod, vrsta). Lemkin je rođen u Rusiji, ali je radio u Poljskoj, kao njen državljanin i ugledan pravnik, advokat i državni tužilac. Za razliku od mnogih članova svoje porodice, uspio je 1940. godine izbjeći nacističke pogrome i prebjeći u Švedsku, pa u SAD, gde je 1944. godine objavio knjigu Nacistička vlast u okupiranoj Evropi, u kojoj se ovaj neologizam prvi put i pojavljuje. Zanimljivo je i Dimitrijevićevo zapažanje kako Lemkinova glavna inspiracija nije bio Holokaust nad Jevrejima, nego pokolj Asiraca u Sumailu u Iraku 1933. godine, ali i drugi poznati pokušaj uništenja čitavog jednog naroda, na masovnu likvidaciju Armena u Otomanskoj imperiji od 1915. do 1917. godine.

Političke prilike, interes, kontekst…

Konvenciju o sprječavanju i kažnjavanju zločina genocida prihvatila je Generalna skupština UN-a 1948. godine, pošto ju je ratifikovao potreban broj država (među kojima i tadašnja Jugoslavija). Stupila je na snagu početkom 1951. godine. Prema ovom međunarodnom ugovoru, za postojanje genocida bitno je da je djelo izvršeno “u namjeri potpunog ili djelimičnog uništenja jedne nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe kao takve“, a to djelo može biti “ubistvo članova grupe, teška povreda fizičkog ili mentalnog integriteta članova grupe, namjerno podvrgavanje grupe životnim uslovima koji treba da dovedu do njenog potpunog ili djelimičnog uništenja, mjere uperene na sprečavanje rađanja u okviru grupe“ i “prinudno premještanje djece iz jedne grupe u drugu.“

Kažnjivi su sâmo djelo genocida, planiranje njegovog izvršenja, neposredno i javno podsticanje na genocid, pokušaj i saučesništvo. “Lica koja učine djelo genocida biće kažnjena bez obzira da li upravljaju državom, obavljaju funkcije ili su obični pojedinci.” Očigledno da u ovakvim inkriminacijama, koje se odnose i na “naše” heroje i zločince, nema spornih mjesta. Spor nastaje iz političkih prilika i interesa, ili, preciznije, društveno-istorijskog konteksta u kojem su se zločini desili. Sva kasnija tumačenja, pa i rezolucije, više su putokazi o tome jesu li nova društva nastala raspadom zajedničke zemlje spremna da se sa zločinima suoče. Žrtvama ratnih zločina i genocida od toga neće biti bolje. Niti će pojedini narodi biti “genocidniji” od drugih. Bez obzira na broj ili čin onih koje danas nazivaju herojima ili zločincima.

Stavovi izraženi u ovom tekstu autorovi su i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.