Hoće li španski ‘nestali’ naći pravdu u Argentini?

Bila je noć bez mjesečine te 1936. godine na selu izvan Grande u Španiji. Izrečena je šifrirana naredba o pogubljenju: “Dajte mu kafe, dosta kafe!”.

Antonio Benavides, koji je bio dio neregularnog dobrovoljnog streljačkog voda, poslušao je naređenje. “Upucao sam tog glupana u glavu”, navodno se hvalisao kasnije.

Ovo je jedan iskaz o smrti čuvenog španskog pjesnika i dramatičara, Federica Garcije Lorce. Postoje brojni drugi. Nakon svih ovih godina, okolnosti Lorcine smrti i detalji o tome gdje se nalaze njegovi posmrtni ostaci i dalje su jedna od najvećih misterija novije španske historije. Ali nakon 81 dugih godina može li – i hoće li – istina napokon izaći na vidjelo?

U odgovoru na zahtjev Španske asocijacije za obnavljanje historijskog sjećanja (ARHM), argentinska sutkinja Maria Servini de Cubria je u augustu 2016. pristala da istraži Lorcinu smrt.

Lorca je najpoznatije lice španskog fenomena malo poznatog u ostatku Evrope: “desaparecidos” (nestali). Godine 2014. je istraga Radne grupe za ljudska prava Ujedinjenih naroda otkrila da je između Španskog građanskog rata (1936-1939) i kraja Francove diktature (1939-1975) prema procjenama nestalo 114.226 Španaca.

U posljednjem rangiranju zemalja sa najvećim brojem nestalih, Francova Španija se nalazi na drugom mjestu, iza Kambodže tokom vladavine Pol Pota.

Važna odluka

“[Odluka argentinskog suda da provede istragu] važna je za Španiju, za španske žrtve, jer su našli sud koji ih sluša”, kazala mi je Lydia Vicente, izvršna direktorica Rights International Spaina. “Sutkinja Servini de Cubria primjenjuje međunarodni zakon i norme, koje španski sudovi ne uzimaju u obzir”.

Isti argentinski sud već duže vrijeme pokušava da pomogne porodicama žrtava Francovog režima da nađu smiraj i da zatvore to poglavlje. Godine 2013. su se stotine Španaca obratili Cubrijinom sudu kako bi zatražili pomoć da se korištenjem međunarodnog zakona za zaštitu ljudskih prava razotkriju zločini počinjeni tokom rata i diktature koja je uslijedila.

Godine 2014. je sutkinja Cubria naredila nekim od bivših ministara generala Franca da se suoče sa pravdom u okviru istrage. Izdala je naloge za hapšenje i naloge za izručenje pozivajući se na “univerzalnu jurisdikciju”, pravnu doktrinu koja ovlašćuje suce da sude ozbiljnim kršenjima ljudskih prava, počinjenim u drugim državama. Španski sudovi su odbili naloge, ali su aktivisti koji podržavaju žrtve bez obzira na takav razvoj događaja ovaj poziv nazvali “historijskim”.

Prošle godine je, zahvaljujući argentinskom sudu, izdata prva sudska naredba da se ekshumiraju tijela žrtava Španskog građanskog rata, te je otvorena masovna grobnica na groblju izvan Madrida, u kojoj se nalazilo 22 tijela.

A prošlog mjeseca, u emotivnom i široko prenošenom događaju, Ascension Medienta, 91-godišnjakinja koja je provela cijeli život i potrošila ušteđevinu na potragu za tijelom svoga oca, konačno bila u mogućnosti da ga sahrani. “Kakva sreća, kakva sreća! Sada mogu mirno spavati”, uzviknula je ona nakon što je dobila vijesti od svog advokata.

“Argentina buši rupe u mračnoj, zatvorenoj lopti španskog nekažnjavanja”, kazala je Vicente.

Zakon o amnestiji

Zbog čega onda nisu španski sudovi krivično gonili ove historijske zločine, uključujući Lorcinu smrt, nakon toliko mnogo godina? Jer je 1977. Španija usvojila “Zakon o amnestiji”, navodno kako bi zaštitila svoju goluždravu “demokratiju” nakon četiri decenije vojne diktature. Ovaj zakon zabranjuje da se pojedincima sudi za zločine počinjene između 1936. i 1975. godine.

Naravno, zakoni mogu biti promijenjeni ako postoji volja za to. Ali 39-godišnja tišina nametnuta vojnom diktaturom se u Španiji u konačnici pretvorila u kolektivni “el pacto del olvido” (pakt zaboravljanja). Amnestija se pretvorila u amneziju. U međunarodnom pravu, Španija je postala poznata kao primjer “modela zaborava”: model zakona sjećanja koji se temelji na odbijanju svake istrage, kaznenog progona ili reparacije za zločine počinjene tokom građanskih ratova ili drugih ključnih historijskih događaja.

Istraga argentinskog suda o Lorcinoj smrti je samo posljednji u nizu napora izvana da se natjera Španija da djeluje. Godine 2014. je Pablo de Greiff, specijalni izvjestilac UN-a za promociju istine, pravde i reparacije, pozvao konzervativnu vladu Mariana Rajoya da ukine zakon o amnestiji i da zatraži od sudova da istraže zločine frankoizma. Nije bilo odgovora na njegov poziv.

“UN je jasno kazao. Naša demokratija je robusna i dovoljno stabilna da ovo učini, da zaliječi naše rane. S obzirom da smo demokratija, dugujemo to žrtvama, svima nama”, kaže Vicente.

Godine 1936, razljućen globalnim interesom za Lorcinu smrt, Franco je odbacio svako učešće u njegovom ubistvu. “Pisac je umro dok se miješao sa pobunjenicima”, izjavio je on. Francova pretpostavka je bila da su loši “pobunjenici” odgovorni za smrt čuvenog pjesnika. Ali “pobunjenici” o kojim je govorio su bili, ustvari, Republikanci: pristalice demokratski izabrane vlade koju su Francove fašističke snage konačno uspjele svrgnuti.

Naredba za ubistvo

A kao dokaz da je bio daleko od nevinog, dokumenti iz istrage vođene 1960-ih godina o Lorcinoj smrti, objavljeni 2015, pokazuju da je Francova administracija ustvari dala zvanične naredbe za njegovo ubistvo. Ovi dokumenti su sada na sudu Servine de Cubria u Argentini, navodi Maximo Castex, jedan od advokata koji radi na ovom slučaju.

Kao što je nedavno napisao Ian Gibson, glavni Lorcin biograf koji je imao uvid u dokumente: [Ovi dokumenti] pokazuju da se nije radilo o ubistvu na cesti. On je odveden… da bi bio ubijen”.

Ovi dokumenti su prvi pravi dokaz učešća zvaničnika iz Fracove ere u Lorcinoj smrti. I posljedično, oni dokazuju saučesništvo režima u hiljade drugih nestanaka. Značaj ovih dokumenata i istrage koja se sada vodi u Argentini je teško precijeniti.

Prisilni nestanak je tehnika terora, koju koriste represivni režimi kako bi utišali svako protivljenje.

A prisilni nestanak je jedan od najozbiljnijih zločina koji postoje u krivičnom zakonu: počne nezakonitim pritvorom praćenim mučenjem, koji vodi do ubistva i završava se sakrivanjem tijela.

Španija nastavlja da odgađa ili odbija zahtjeve argentinskih sudova za dokumentacijom i izručenjima vezanim za prisilne nestanke. Tijela UN-a su insistirali da Španija mora sarađivati sa argentinskim sudovima, naglasivši da moraju ili izručiti ili krivično goniti – osnovno načelo prema međunarodnom humanitarnom pravu. Ipak, vlada Španije nije uradila nijedno.

Utišani sudovi

A sada, sa promjenom vlade u Argentini od ljevičarke Christine Fernandez Kirschner do centralno-desničara Mauricija Macrija, argentinski sudovi – koji su nekada snažno krivično gonili i zatvarali argentinske ratne zločince – utišali su se.

Zahtjev za izručenjem Rodolfa Martina Ville, bivšeg Francovog ministra unutrašnjih poslova, za ubistvo i zločine protiv čovječnosti počinjenih tokom diktature – zločina koji su se dogodili u okviru određenog, sistematskog plana da se eliminiraju svi politički protivnici – poništen je prije samo nekoliko dana u Buenos Airesu.

Tako da španski “desaparecidosi”, uključujući Lorcu, možda ne budu mogli naći pravdu ni u Argentini.

“Oprosti mi, zemljo moja. Jer moja krv sada hoda tvojim asfaltom”. Te riječi je napisao Omar Hazek, mladi egipatski pjesnik koji je postao javnosti poznat tokom Arapskog ustanka.

Hazek je posvetio pjesmu dvjema osobama: Khaledu Saeedu, 28-godišnjem Egipćaninu čija smrt u policijskom pritvoru je pomogla poticanju egipatske revolucije, te Lorci.

Hazek je vidio očitu vezu između Lorce i Saeeda. Rođeni sa 60 godina razlike, obojica su bili nevine žrtve brutalnih režima.

Suočavanje s prošlošću

Kao neko ko se snažno poistovjećuje sa potlačenim svijetom, Lorca ostaje globalna ikona. Otkriće i adekvatna sahrana njegovog tijela bi privukli maštu svijeta. I moglo bi konačno natjerati Španiju da se suoči sa svojom prošlošću.

Smatra se da je Lorcino tijelo pokopano negdje duž puta između dva mala sela u blizini Granade.

Ali, duž ovog put i duž mnogih drugih puteva širom Španije, također su zakopane hiljade drugih tijela.

Na obližnjem komemorativnom kamenu se može pročitati: “Svi smo mi Lorce”.

I svi oni zaslužuju pravdu.

Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.

Izvor: Al Jazeera