Pisci protiv tiranije političke korektnosti

Piše: Jamil Khader

Na otvorenju sedmog PalFesta (Palestinskog festivala književnosti) u Ramali izbila je kontroverza u vezi s političkom korektnošću načina na koji su Palestinci predstavljeni u svjetskoj književnosti. Renomirana danska književnica Hanne-Vibeke Holst pročitala je odlomak iz svog romana Undskyldningen (Izvinjenje) iz 2011. godine, u kojem je Palestinac Khalil, koji je postao bombaš-samoubica, smješten usred klimavog odnosa između liberalne majke Helene Tholstrup i kćerke Sophie. Prije nego je Holst završila s čitanjem došlo je do komešanja među publikom. Neki od njih su jasno dali do znanja da su takvi opisi uvredljivi i nečuveni.

Ovi pisci dolaze u Palestinu da bi slavili, kako su rekli organizatori, citirajući pokojnog palestinskog intelektualca Edwarda Saida, “moć kulture nad kulturom moći”.

Kontroverze nisu neuobičajene za međunarodne književne i kulturne događaje kao što je PalFest, ali ovakvi događaji, isto tako, mogu dati sjajne i produktivne prilike da se razmisli o načinima na koje književna i kulturna produkcija mogu pomoći da se prevaziđe stereotipni orijentalistički pristup. Osim tog, mogu pružiti i prostor za kulturni dijalog, tražnje sebe i prevođenje djela.

Moć i kultura

Ovaj književni i kulturni festival, koji se održava jednom godišnje, okuplja desetke međunarodnih pisaca, umjetnika i bendova. Dolaze u Palestinu da uvijek iznova pokažu solidarnost svijeta sa Palestincima i njihovom borbom za slobodu i dostojanstvo protiv nehumane i nemoralne izraelske države, aparthejda i cionističkog kolonijalizma. Ti svijetli primjeri među ljudima zbilja su i više nego spremni podnijeti sate ponižavanja, ispitivanja i zadržavanja na izraelskim vojnim pograničnim punktovima, samo da bi prisustvovali ovom događaju.

Ovi pisci dolaze u Palestinu da bi slavili, kako su rekli organizatori, citirajući pokojnog palestinskog intelektualca Edwarda Saida, “moć kulture nad kulturom moći”. Međutim, odnos između moći i kulture, kako nas je Said naučio, pruža više razloga za zabrinutost nego što to ova lijepo sročena i elegantna fraza o njihovom odnosu sugeriše. Ovaj je odnos najproblematičniji u pitanju načina književnog i kulturnog predstavljanja, posebno u vezi sa upotrebom orijentalističke retorike pri opisivanju Palestinaca i drugih koloniziranih nacija. Ove kulturološke slike inkorporirane su u instituciju moći, te su stoga izvorni izrazi političkih ubjeđenja.

Zanimljivo je primijetiti da su se tri odlomka koja su pročitana na otvaranju ovogodišnjeg PalFesta, na ovaj ili onaj način, bavila ovim stereotipnim orijentalističkim načinima predstavljanja. Uspjeli su sugerisati suptilne načine za subverziju ovakvih slika ili razumijevanja uzroka i implikacija njihovog postojanja. Međunarodno priznati  kanadski romansijer i pjesnik šrilankanskog porijekla Michael Ondaatje pročitao je opis prizora iz svog romana The Cat's Table (Mačji sto), u kojem tri šrilankanska dječaka putuju u Kanadu brodom koji plovi kroz Suecki kanal.

U pasusu koji je Ondaatje pročitao naglas opisan je prizor u kojem neko na obali Sueckog kanala dobaci narandžu ovim mladićima. U toj sceni, vlasnik narandže ostaje anonimni Egipćanin u tami pustinje.

Ovaj prizor me podsjetio na sva ona anonimna afrička lica koja Conradov Marlow ne može vidjeti u ”Srcu tame”. Pa ipak, ova scena je bila drugačija. Čin Arapa Egipćanina nestaje u srcu tame sa njegovim imenom i osobnošću, ali Ondaatje, ipak, uspijeva pokazati njegovu ili njenu čovječnost u jednostavnoj gesti (bacanju narandže mladićima), činu saosjećanja i solidarnosti sa braćom postkolonijalnim podanicima.

Od pisca kao što je Ondaatje ovo nije iznenađenje, budući da njegova fikcija istražuje posljedice kolonijalnog susreta i zamršenost postkolonijalne scene. Također je značajno da ova scena, iako kratka, ne priziva one stereotipne slike orijentalističke retorike da bi zadovoljila perverzne apetite medija i izdavačkih mogula i njihovih brojnih kupaca.

U borbi protiv stereotipa

Hanne-Vibeke Holst na problematičniji način reciklira stereotip muslimana bombaša-samoubice, da bi kritikovala tobožnju multikulturalnu otvorenost evropskih liberala. U svojoj knjizi Holst koristi lik muslimana palestinskog porijekla Khalila (koji ima ožiljak na obrazu inspirisan Mohammadom Bakrijem) kao stilsku figuru koja može dovesti u krizu disfunkcionalni odnos između Helene, umjetničke direktorice Berlinske opere, i njene kćerke, buntovnice Sophie. Libidinalno ulaganje u Khalila ovdje podsjeća na tipični sindrom “lošeg momka” u fikciji, ali prikaz njega kao palestinskog muslimana dodaje rasni prizvuk toj slici na način koji bi mogao biti doživljen kao bešćutan i uvredljiv.

Iako roman možda koristi ove orijentalističke slike, važno je istaknuti da mu je cilj da ih dekonstruiše i da prikaže rasistički podtekst evropskih liberala, koji prodaju svoj multikulturalizam i otvorenost širom svijeta, ali se odbijaju tako ponašati kada se to dešava u njihovom okruženju. U romanu, Helena je odlučna da postavi na scenu kontroverznu operu, a ipak odbija prihvatiti činjenicu da se njena kćerka zaljubila u palestinskog muslimana. Jasno je da Holst ovdje rizikuje, jer cijena koju plaća za razotkrivanje fantazija evropskih liberala upravo je reprodukcija istih opasnih stereotipa protiv kojih se, izgleda, i sama bori.

Dok postkolonijalni subjekt kod Ondaatjeja putuje u oblast carstva, a kod Hanne-Vibeke Holst se seli na Zapad, u romanu Brigid Keenan žena iz gornjih slojeva društva sa Zapada putuje na Istok i upoznaje “Orijentalce” na njihovom terenu.

Pisci nisu u zavidnoj poziciji. Uprkos tome, njena ili njegova moć da prenese solidarnost sa potlačenima trebala bi nam uliti nadu.

Keenan je čitala odlomak iz svoje autobiografske knjige Diplomatic Baggage (Teret diplomatije), u kojem bilježi svoje duhovite opaske i humoristične opservacije o životu supruge diplomate u Indiji i na drugim mjestima. Jasno je da se Keenan oslanja na dugogodišnju tradiciju putopisne književnosti, upotrebljavajući konvencionalnu situaciju “šokiranog Zapadnjaka u neobičnoj zemlji”. Bespotrebno je dodati da ova vrsta odiše kolonijalnom nostalgijom i velikim brojem problematičnih orijentalističkih prizora koji opsjedaju međukulturne dijaloge.

U svom komičnom stilu, Keenan se podvrgava samokritičnom humoru, postavši objekat istih komičnih prikaza koje koristi pri opisivanju drugih likova iz globalnog juga u njenom narativu. Ona čak dozvoljava orijentalnom “Drugom” da je ismijava, ponudivši čitaocu detaljan opis sirijskog ambasadora koji kiše tokom večere koju je ona priredila. Ona čak priznaje da je povratak kući više iscrpljujući u emotivnom i fizičkom pogledu od putovanja u ove “čudne” zemlje.

Uprkos tome, komična samokritika ne nadoknađuje izostanak pozitivnog predstavljanja postkolonijalnog “drugog” i ne neutralizira neke od ovih negativnih prikaza Indijaca kao iracionalnih i neefikasnih. Štaviše, kako je Cynthia Enloe jasno stavila na znanje u svojoj knjizi Bananas, Beaches and Bases (Banane, plaže i baze) zapadnjački zvaničnici i njihove supruge, samim svojim prisustvom, namjerno ili nenamjerno, podržavaju neokolonijalne politike koje donose društvene, ekonomske i političke probleme na globalnom jugu.

Ne treba potcjenjivati dilemu s kojom su suočeni pisci kao što su Holst, Ondaatje i Keenan. Pisci ne bi trebali podvrgnuti svoju maštu i slobodno izražavanje tiraniji političke korektnosti. Međutim, oni moraju pregovarati sa izdavačkom industrijom koja nestereotipne prikaze, koji se možda neće dobro prodavati, ne prihvata tako lako.

Pisci nisu u zavidnoj poziciji. Uprkos tome, njena ili njegova moć da prenese solidarnost sa potlačenima trebala bi nam uliti nadu. Ipak se zbog tog okupljamo na PalFestu svake godine. 

Stavovi izraženi u ovom tekstu su autorovi i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.

Izvor: Al Jazeera